آشنایی با انواع فیروزه

فيروزه، یکی از سنگ‌های قیمتی و زیبا است که به عنوان نماد زیبایی و یک گوهر دارای ارزش اقتصادی شهرتی جهانی دارد. شناخت انواع فیروزه و همچنین دانستن اصطلاحات رايج موجود در صنعت گوهرسنگ‌ها بالاخص فیروزه لازمه ابتدايي ورود به بازار آن چه به عنوان خریدار و چه فروشنده مي‌باشد.

مقدمه‌ای بر گونه بندی انواع فیروزه

تقسیم بندی انواع فیروزه در خرید و فروش آن نقش مهمی ایفا می کند. بر اساس این تقسیم بندی، فیروزه ها به دو دسته کلی طبیعی و مصنوعی تقسیم می شوند. فیروزه های طبیعی از معادن استخراج می شوند و دارای ارزش بیشتری نسبت به فیروزه های مصنوعی هستند. فیروزه های مصنوعی نیز در آزمایشگاه ها تولید می شوند و از مواد اولیه مشابه فیروزه های طبیعی ساخته می شوند.

در ادامه، به نقش تقسیم بندی انواع فیروزه در خرید و فروش آن به طور خلاصه اشاره می کنیم:

• تعیین ارزش فیروزه: قسیم بندی انواع فیروزه به خریداران و فروشندگان کمک می کند تا ارزش فیروزه را به طور دقیق تر تعیین کنند.
• جلوگیری از کلاهبرداری: تقسیم بندی انواع فیروزه به خریداران کمک می کند تا از خرید فیروزه های مصنوعی یا فیروزه های تقلبی جلوگیری کنند.
• سهولت خرید و فروش: تقسیم بندی انواع فیروزه به خریداران کمک می کند تا فیروزه با کیفیت مناسب و قیمت مناسب را خریداری کنند.

به صورت كلي تقسيم بندي هاي مختلفي براي فيروزه نيشابور مي توان در نظر گرفت. اين تقسيم بندي ها مي‌تواند بر اساس خواص مختلفي از جمله رنگ، خواص فيزيكي، شكل ظاهري، نحوه استخراج، كيفيت و ارزش سنگ خام فيروزه، نوع و شكل فيروزه تراشيده و … باشد. در اين مقاله سعي کردیم با معرفي اصطلاحات خاص مورد استفاده در صنعت فيروزه و همچنين مطالعه و معرفي تقسيم بندي هاي گوناگون فيروزه نيشابور به سوالات علاقمندان در این باره پاسخ دهیم.

اگر برایتان جالب است بدانید چرا نام این سنگ را فیروزه گذاشته‌اند این مقاله را بخوانید.

 

فيروزه و خواص فيزيكي آن

فيروزه یک کانی ثانویه کمیاب از تركيبات مس و آلمينيوم و جزء سنگ‌هاي قيمتي طبقه بندي مي‌شود. اين كاني ساختار بلوري ريزدانه دارد و رنگ آن بسيار متنوع است. به صورت كلي مي‌توان گفت كه رنگ فيروزه‌ی خالص بين آبي كم رنگ مايل به سفيد تا آبي پر رنگ متغير است و با توجه به ناخالصي هاي موجود در آن مي‌تواند به رنگ‌هاي خاكستري تا سبز روشن، سبز لجني، سبزآبی و رنگ‌هاي حد واسط آنها نيز ديده شود. انواع فیروزه در بازار بر اساس یک سری ویژگی‌ها و خواص متنوع از جمله شکل ظاهری، رنگ، کيفيت و ارزش اقتصادي سنگ خام، جبهه کار استخراجي و نوع ذخیره تقسیم بندی و نامگذاری های متعددی دارد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

تقسیم بندی انواع فیروزه بر اساس شکل ظاهری

انواع فیروزه بر اساس شکل ظاهری به دو دسته كلي فیروزه عجمي و فیروزه شجري تقسيم می شوند.

 

الف:فیروزه عجمی

فیروزه، این جواهر زیبا و معروف، در انواع مختلف و خصوصیات متفاوتی یافت می‌شود. یکی از انواع ویژه و مورد توجه این سنگ قیمتی، فيروزه عجمی نام دارد. فيروزه عجمي در اصطلاح به فيروزه صاف و بدون خط و خطوط اطلاق مي گردد. فيروزه هاي عجمي عموماً از كاني هايي كه طي فرايند تشكيل خود در حفرات موجود در سنگ مادر (و نه درزه ها) جايگزين گشته اند، بدست مي آيد. وجه تسميه فيروزه عجمي می تواند به علاقه و ارتباط فرهنگی ایرانیان از دیرباز به این نوع فیروزه بازگردد. در مقابل، فيروزه‌های دارای خطوط و رگه های مختلف در ساختارشان به عنوان فيروزه‌های شجری یا فيروزه‌های عربی شناخته می‌شوند.

در اصطلاحات محلی نیز فيروزه عجمی به نام‌ های «خاكه» و «دانه» نیز شناخته می‌شود. عبارت «دانه» به علت اینکه فيروزه‌های موجود در حفرات به صورت دانه‌های جدا از یکدیگر یافت می‌شوند، به آن داده شده است. عبارت «خاكه» به آن دلیل است که فيروزه‌های عجمی معمولاً در سنگ‌های سست و ضعیف‌تر یافت می‌شوند. افراد محلی از این محدوده‌ها به عنوان «خانه خاك» نام می‌برند و فيروزه‌های عجمی در آنجا را «خاكه» می‌نامند.

از نظر اقتصادی، ارزش فيروزه ‌های عجمی به میزان آبی‌تر و صاف‌تر بودن آن‌ها بستگی دارد. فيروزه‌هایی با رنگ آبی عمیق‌تر و بدون خطوط و زبری به عنوان قطعاتی با ارزش بالاتر در بازار جواهرات ایران شناخته می‌شوند و معمولاً قیمت بیشتری دارند.

ب:فیروزه شجری

فيروزه‌هایی که در داخل آن‌ها رگه‌هایی از سنگ مادر دیده می‌شود، به عنوان «فيروزه شجري» شناخته می‌شوند. دليل اين نامگذاري شكل شاخه درختي است كه در اثر وجود اين رگه ها در روي نگين هاي فيروزه ايجاد مي شود که به عنوان یکی از اصلی ترین عناصر جذابیت‌ در این نوع جواهر شناخته می‌شوند. ارزش اين نوع فيروزه بسته به نقش و طرحي كه رگه ها بر روي آن ايجاد مي نمايند متفاوت است. فيروزه شجري به نام‌های دیگری همچون «فيروزه عربی» یا «رگه دار» نیز شناخته می‌شود.

 

 

 

تقسیم بندی انواع فيروزه بر اساس رنگ

یکی از مهم‌ترین عواملی که بر ارزش و قیمت فيروزه‌ها تأثیر می‌گذارد، رنگ آن‌ها است. فيروزه‌هایی که از معدن نیشابور استخراج می‌شوند، دارای رنگهای متنوعی هستند که به طور کلی می‌توان آن‌ها را به دو دسته رنگی، یعنی آبی و سبز تقسیم کرد. تفاوت رنگ در فيروزه‌ها به دلیل وجود ناخالصی‌ در ساختار آن‌ها رخ می‌دهد. از جمله ناخالصی‌های معمول آهن می‌باشد. وجود این عنصر به صورت ناخالصی در كانی فيروزه، باعث تغییر رنگ آبی آن به سبز می‌شود.

به علاوه، رنگ فيروزه می‌تواند درجات مختلفی از پررنگی یا کم‌رنگی داشته باشد. از فيروزه‌های آبی که رنگ آن‌ها ممکن است از سفید مایل به آبی تا آبی آسمانی و نهایتاً آبی سیر متغیر باشد، گرفته تا فيروزه‌های سبز که می‌تواند از سفید مایل به سبز تا سبز چمنی یا سبز لجنی، تغییر رنگ داشته باشد. این تغییرات در رنگ ها، معمولاً به علت تفاوت در مقدار عناصر اصلی و فرعی موجود در فيروزه اتفاق می‌افتند. در طی فرآیند جانشینی، ممکن است مقدار عناصر فلزی وارد شده به ترکیب فيروزه تغییر کند.

عامل دیگری که در تعیین رنگ فيروزه مؤثر است، مقدار آب موجود در آن است. در ترکیب شیمیایی فيروزه (CuAl₆(PO₄)₄(OH)₈.4H₂O) مشخص است که چهار مولکول آب در ترکیب شیمیایی آن وجود دارد که به آن «آب تبلور» می‌گویند. اگر مقدار این آب در اثر تبخیر کم شود، فيروزه به میزان قابل توجهی کم‌رنگتر می‌شود. به همین دلیل، فيروزه‌های استخراجی از معدن پس از خروج از تونل، که معمولاً محیطی مرطوب دارد، کم‌رنگتر از زمان استخراج اولیه خود می‌شوند. به همین دلیل در بازار به فیروزه اصطلاح «سنگ زنده» را نیز اطلاق می کنند. چون مانند هر موجود زنده دیگری در مجاورت آب، حیات باکیفیت تری خواهد داشت. پس می توان گفت اگر هرچند وقت یکبار فيروزه را مرطوب نگه داریم، بسیار پررنگ تر و زیبا تر خواهد بود. این ویژگی ها موجب می‌شود که فيروزه‌ها بعنوان جواهرات گرانبها و زیبا در بازار جواهرات مورد توجه باشند.

 

تقسيم بندي انواع فيروزه از لحاظ کيفيت و ارزش اقتصادي سنگ خام

به صورت کلي سنگي که از معدن فيروزه نيشابور استخراج مي شود، قبل از فروش از لحاظ ارزش اقتصادي تقسيم بندي مي گردد. در اين مرحله سنگ از نظر نوع ماده معدني و ارزش اقتصادي آن به دسته هاي مختلف تقسيم مي گردد تا قيمت گذاري و فروش آن آسان تر و منصفانه تر انجام شود. در اين تقسيم بندي سنگ خام فيروزه به شش گروه تفکيک مي شود که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد.

اینجا بخوانید: شناخت معدن فیروزه ی نیشابور| کهن ترین معدن فعال جهان

الف: افيروزه عجمي

همانطور که قبلا نيز اشاره شد، فيروزه عجمي به قطعاتي از فيروزه گفته مي شود که عموما در حفرات موجود در سنگها جانشين شده باشند و بافت آنها صاف و بدون رگه باشد. اين نوع فيروزه خود به سه دسته درجه يک، درجه دو و درجه سه تقسيم مي گردد.

عجمي درجه يک با ارزشترين و گران بهاترين فيروزه توليدي در معدن فيروزه نيشابور است که حتما بايد صاف بوده و رنگ آن آبي سير باشد. هرچه رنگ عجمي، کمتر بوده و از مرغوبيتش کاسته شود، درجه بندي آن نيز نزول پيدا خواهد کرد. لازم به يادآوري است که به صورت کلي در اصطلاح صنعت فيروزه به فيروزه هاي درجه دو « نيم رنگ» و درجه سه « دنباله» گفته مي شود.

 

ب: چغاله

همانطور که از نام آن مشخص است ( چغاله به معني ميوه نارس)، به فيروزه هاي عجمي نارس، اصطلاحاً چغاله گفته مي شود. چغاله ها عموما از نظر شکل ظاهري شبيه عجمي هستند ولي رنگ آنها سفيد مايل به آبي و يا آبي بسيار کم رنگ مي باشد. لازم به يادآوري است که فيروزه هاي تراشيده شده اي که در بازار اصطلاحا «احيا شده» يا «رنگ شده» ناميده مي شوند، عموماً از نوع چغاله هستند که بعد از تراش و پيش از مرحله جلا دادن با قرار گرفتن درمحلول هاي آبي رنگ مخصوص و جذب اين محلول ها، اصطلاحاً احيا مي گردند.

 

ج: سنگ رگه دار

 به رگه هاي فيروزه که همراه با بخشي از سنگ مادر در بر گيرنده خود از معدن استخراج مي شوند، سنگ رگه دار يا در اصطلاح محلي به اختصار «سنگ» گفته مي شود. سنگهاي رگه دار نيز همانند عجمي ها به سه دسته درجه يک، نيم رنگ و دنباله تقسيم مي گردند. مي توان گفت که سنگ هاي درجه يک خوشرنگ که رگه هاي ضخيمي دارند، از لحاظ ارزشي با سنگ هاي عجمي برابري مي نمايند.

 

د: توفال

 اگر قسمتي از رگه هاي فيروزه از سنگ مادر خود جدا شده باشند، ديگر در دسته سنگهاي رگه دار قرار نمي­گيرند بلکه در دسته جديدي به نام توفال ها تقسيم بندي مي گردند.

 

ه: شکوفه و خزامه

پس از اينکه فرايند تقسيم بندي سنگ خام در معدن فيروزه به اتمام رسيد، مقداري از قطعات فيروزه که چه در زمان استخراج و چه در زمان دسته بندي شکسته و ريز دانه شده اند، برجا مي ماند. اين فيروزه ها توسط الک هاي مخصوص که اندازه تقريبي آنها بين 10 تا 12 مش است الک مي شود. به فيروزه هاي درشت تري که بر روي الک باقي مي مانند «شکوفه» و به فيروزه هاي ريزتري که از الک رد مي شوند « خزامه» گفته مي شود. لازم به يادآوري است که از اين فيروزه هاي ريز دانه جهت تهيه صنايع دستي مختلف مانند تابلوهاي خطاطي با فيروزه استفاده مي شود.

تقسيم بندي انواع فيروزه از لحاظ جبهه کار استخراجي آن

از گذشته هاي دور در معدن فيروزه نيشابور رسم بر آن بوده است که فيروزه استخراجي از هر جبهه کار به صورت جداگانه دسته بندي گشته و به فروش برسد. به احتمال فراوان اين مساله به خاطر تفاوت موجود در رنگ، بافت، خواص تراش پذيري و جلاپذيري فيروزه هاي استخراجي از جبهه کارهاي مختلف مي باشد. در مجموع نه تنها رنگ و خواص ظاهري فيروزه هاي استخراجي از نقاط مختلف معدن فيروزه متفاوت است بلکه به خاطر قرارگيري اين جبهه کارها در زونهاي مختلف دگرسانی، سنگ مادر در بر گيرنده فيروزه نيز در آنها متفاوت است.

در حال حاضر چهار منطقه استخراجي مختلف در معدن فيروزه نيشابور وجود دارد که شامل چاه آبدار، تونل غار سبز، تونل غار دم و تونل زاک مي باشد که فیروزه های استخراجی از این نقاط به نام غار خود نیز خوانده می شوند. به عنوان مثال در گذشته يکي از مرغوبترين فيروزه هاي معدن نيشابور از غاری به نام غار ابواسحاقي استخراج مي شده است و حتي در غزل شماره 207 ديوان حافظ نيز به همين نام از آن نگین درخشان یاد شده است:

«راستي خاتم فيروزه بواسحاقي                                              خوش درخشيد ولي دولت مستعجل بود»

 

تقسیم بندی انواع فيروزه نیشابور بر اساس نوع ذخيره

ذخیره‌های فيروزه در محدوده معدن فيروزه نیشابور دو نوع اصلی دارند: فيروزه در سنگ بکر و فيروزه پلاسري که به آن «فيروزه خاكي» هم گفته می‌شود.

 

 

الف: فيروزه در سنگ بکر

این نوع فیروزه، به شکل طبیعی در سنگ‌های بکر معدن يافت می‌شود. این سنگ‌ها از طیف وسیعی از املاح و مواد معدنی تشکیل شده‌اند که سبب شکل‌گیری رنگهای مختلف در فيروزه می‌شوند فيروزه در سنگ بکر به عنوان یکی از سنگ‌های قیمتی و زیبایی شناخته می‌شود که از زمان‌های دور در جواهرسازی و تزئینات مورد استفاده قرار می‌گرفته است. با توجه به اینکه فيروزه‌های موجود در سنگ بکر به صورت طبیعی در سنگ‌ها تشکیل می‌شوند، افراد معدنچی اغلب به دنبال یافتن توده‌های سنگ بکر با توده‌های فيروزه درون آن هستند؛ البته که این کار به کارشناسان و متخصصان معدن نیاز دارد تا بتوانند برای استخراج فيروزه به شکل اقتصادی و بهینه عمل کنند.

 

ب: فيروزه پلاسري

«فیروزه پلاسری» در اصطلاح محلی به عنوان «فيروزه خاكي» شناخته می‌شود. اصطلاح فيروزه خاكي به دلیل رنگ و نحوه یافت آن انتخاب شده است. فیروزه پلاسری به صورت عمده در بخش‌هایی از رسوبات ناحیه جنوبی معدن فيروزه نیشابور یافت می‌شود. از گذشته‌های دور، افراد محلی به دنبال فيروزه خاكي در این رسوبات می‌گشتند و از آن برای جواهرسازی و تزئینات استفاده می‌کردند. این نوع فيروزه به دلیل ویژگی‌های خاص خود، مورد توجه مردم و قشر مشغول به کار صنایع دستی بوده است. ولی امروزه به دلایل مختلف از جمله رونق گیری معدن اصلی و کاهش منابع فیروزه پلاسری، تقریبا استفاده از فيروزه خاكي متوقف شده است.

 

3-خلاصه

فيروزه به عنوان یکی از جواهرات گرانبها و زیبا از دیرباز توجه بسیاری از انسان‌ها را به خود جلب کرده و به عنوان یک نماد زیبایی و دارای ارزش اقتصادی بالا شناخته شده است. معدن نیشابور در ایران، یکی از منابع مهم فيروزه در جهان است و فيروزه‌های این منطقه به ویژگی‌های خاص و متنوعی معروف هستند.در این مقاله، انواع مختلف فيروزه‌های استخراجی از معدن نیشابور بر اساس یکسری از شاخص های مهم صنعتی و تجاری از جمله شکل ظاهری، رنگ، کيفيت و ارزش اقتصادي سنگ خام، جبهه کار استخراجي و نوع ذخیره مورد بررسی و تقسیم‌بندی قرار گرفت. بدون شک هر یک از این عوامل بر ارزش فیروزه تأثیر می گذارند. به عنوان مثال، فیروزه های آبی روشن و لاجوردی با شفافیت بالا و ناخالصی های کم ارزش بیشتری نسبت به فیروزه های آبی تیره و کدر با ناخالصی های زیاد دارند. با توجه به این تقسیم بندی ها، خریداران و فروشندگان فیروزه می توانند قیمت گذاری دقیق تری انجام دهند. همچنین، این تقسیم بندی ها به خریداران کمک می کند تا فیروزه با کیفیت مناسب و قیمت مناسب را خریداری کنند.