وجه تسمیه فیروزه در بررسی های تاریخی و قومی
به نظر می رسد وقتی جاده ی تجارتی ابریشم از چین به نیشابور رسید، اهمیت شهر نیشابور و ارزش بازرگانی فیروزه در دنیا مطرح گردید. راه ابریشم شبکه ی راههای به هم پیوسته ای با هدف بازرگانی در آسیا بود که خاور و باختر و جنوب آسیا را به همدیگر و به شمال آفریقا و اروپا پیوند می داد. مسیری که تا سده ی پانزدهم میلادی به مدت 1700 سال بزرگترین شبکه ی بازرگانی دنیا بود (عبدلی، 1391)
این جاده از شهرستان توان هوانگ در چین شروع و به ترکستان شرقی امروزی میرسید، از درون آسیای مرکزی می‌گذشت و از سمرقند و بخارا عبور کرده در بخارا بخش اصلی آن از راه مرو، سرخس به نیشابور و گرگان می آمد. نیشابور در آن روزگار یکی بزرگترین مراکز دانش و به عنوان نماد تاریخ و فرهنگ ایران محسوب می‌شد. این منطقه به دلیل آب‌و‌هوای خوب و شرایط مناسب زندگی و منابع غنی، یکی از نقاط مهاجرپذیر و سکونتگاهی مورد توجه قرار داشت. بنابراین قبل از اینکه نیشابور به خاطر وجود معدن فیروزه معروف شود از تمدن بسیار ارجمند سهم می‌برده است. نیشابور بزرگترین شهر خراسان بوده و شادیاخ یکی از محله های قدیمی نیشابور محل سکونت امیران و پادشاهان و هنرمندان و درباریان بوده است و کاخ شادی یا شادی کاخ در همین محله قرار داشته است (گرایلی، 1937).
فیروزه، نگینی بر آسمان آبی کهن شهر نیشابور
بنابراین نیشابور مهمترین شهری بود که کاروانهای تجاری مسیر ابریشم در این شهر توقف می‌کردند و تجار چینی و سایر کشورها با بازرگانان نیشابوری مبادله ی اقتصادی داشتند. فیروزه نیز از مهمترین کالاهای تجاری از گذشته های دور تا کنون بوده است. چراکه فیروزه یکی از کانهای شأن زا، قیمتی و فاسد نشدنی است که انسانها در بافت اجتماعی از پیش از تاریخ از آن بهره می برده اند و هنوز هم بهره می برند. منظور از بهره بردن یعنی برای انتقال پیام یا براساس باور به خاصیتی، آن را در بافت اجتماعی به صورت پنهان یا پیدا با خود همراه دارند (ع. گاراژان، 1397).
اگر در کشورهای اروپای غربی یا آمریکای شمالی، با فیروزه مواجه شوید و نام آن را بپرسید، آن را با نام تَرکواز”Turquoise “به شما معرفی خواهند کرد. حال بیایید کنجکاوی را ادامه دهیم. چرا «سنگ ترکی» ؟ معنای این نام این نیست که این سنگ در ترکیه پیدا می شود، بلکه معنایش این است: «این سنگ از راه ترکیه به اروپا می‌رسد». تقریباً همه ی پژوهشگران متفق القول اند که سنگ فیروزه از ایران “Persia” می آید اما اول به ترکیه می رسد و از طریق ترکیه به اروپا می رود (1913 (Laufer). چرا كه در گذشته هاي دور همانطور كه فيروزه نيشابور از مسير جاده ابريشم صادر مي شده، از تركيه امروزي عبور و وارد اروپا مي شده است. اکثریت مردم در بافت اجتماعی در اروپا این اطلاعات پژوهشگرانه را ندارند و به همين دليل اروپائيان به اشتباه تصور مي كردند كه اين سنگ قيمتي در تركيه توليد مي‌شود و آن را سنگ تركي ناميده‌اند.
معنی فیروزه
در ايران اما از گذشته هاي دور اين كاني را فيروزه مي‌نامند. فيروزه مونث كلمه فيروز است كه خود معرب كلمه پيروز مي‌باشد. دليل اين نامگذاري را بايد در مسايل اعتقادي پيشينيان جستجو كرد. چراكه ايشان بر اين باور بوده اند كه فيروزه باعث پيروزي، موفقيت و شادكامي مي‌گردد. بر همين اساس بوده است كه بعضي از پادشاهان ايران در جنگهايشان نگين‌هايي از فيروزه را همراه خود می‌بردند تا به پيروزي آنها كمك نمايد. و يا سواركاران براي جلوگيري از سقوط از اسب همواره فيروزه به همراه خود داشته‌اند. به هر طريق فيروزه نام فراگير اين كاني در ايران بوده و هست، اما به نام هاي ديگري از جمله اخشايين، پيروزه، فيروزج، حجر الظفر، حجر العين، حجر الغلبه، حجر الجاه و … نيز خوانده مي شده است.
نامگذاری فیروزه دربین افراد محلی که مشغول استخراج این کانی قیمتی از معدن آن هستند اما داستان دیگری را دنبال می کند. افراد محلي روستاي معدن فيروزه اين كاني به صورت عام « رِزْقي» نام می‌نهند. اين كلمه به معناي چيزي است كه جهت رزق و روزي اعطا مي‌گردد و استفاده از آن از اعتقادات مذهبي افراد منطقه سرچشمه مي گيرد. در اين منطقه اعتقاد عمومي بر آن است كه معدن فيروزه را خداوند جهت تامين روزي به ايشان اعطا فرموده است و به همين خاطر افراد محلي (مخصوصا در زمان‌هاي گذشته) احترام فراواني براي آن قائل بوده‌اند. به صورت نمونه اين افراد بخصوص از قضاي حاجت در داخل تونل ها و چاههاي اين معدن اجتناب مي‌کرده‌اند.
اینجا بخوانید: شناخت معدن فیروزه نیشابور | کهن‌ترین معدن فعالِ جهان
علاقمندان برای مطالعه بیشتر می توانند به منابع زیر مراجعه نمایند:
1-گاراژیان، ع. فیروزه، کالای شأنزای رنگی و سمبلیک در بافت اجتماعی ایران: یک رویکرد باستانشناسی انسانشناسانه. فیروزه: صنعت و فرهنگ: همایش یکم، دانشگاه نیشابور، 1397
2- گاراژیان، ع. و ف. لطفی قرائی 1394، فیروزه و فرهنگ، حکمت کلمه، تهران.
3- شکوهی زنجانی، محمد؛ فخار زرین، زرین؛ راه ابریشم و فیروزه نیشابور؛ بررسی نقش راه ابریشم در اقتصاد فیروزه نیشابور ، فیروزه: صنعت و فرهنگ: همایش یکم، دانشگاه نیشابور، 1397
