نحوه استخراج فيروزه نيشابور

استخراج معدن فرآیندی است که طی آن مواد معدنی با ارزش از پوسته زمین استخراج می‌شود. این مواد معدنی سپس برای تولید طیف گسترده‌ای از محصولات، از جمله مصالح ساختمانی، فلزات، سوخت های فسیلی، مواد معدنی صنعتی  و سنگهای قیمتی به کار می روند. استخراج معدن برای جوامع مدرن ضروری است، زیرا مواد معدنی مورد نیاز برای ساخت بسیاری از احتیاجات بشر در زندگی روزمره به آن وابسته است.

استخراج معدن در دنیا از جمله مشاغل سخت محسوب می شود. روشهای بسیاری برای استخراج مواد معدنی مختلف در دنیا رایج است تا انسان قادر باشد هر ماده ارزشمندی را از دل زمین بیرون آورده و در زندگی به کار برد. در کنار سختی و چالشهای خاص کار در معدن، استخراج برخی از مواد معدنی از جمله گوهرسنگ ها و سنگ های قیمتی برای دست اندرکاران آن لذتی وصف نشدنی دارد. هیجان کشف و استخراج یک سنگ قیمتی زیبا و کمیاب که ممکن است قرن ها پنهان بوده باشد، می تواند بسیار لذت بخش باشد.

یکی از ارزشمندترین و زیباترین سنگهای قیمتی کشور عزیزمان ایران که شهرت جهانی دارد، فیروزه است. فیروزه یک کانی قیمتی است که به دلیل ترکیب منحصر به فرد از زیبایی، تاریخچه، اعتقادات، کمیابی، کاربرد و دوام، به یکی از گوهرسنگ های محبوب و مورد تقاضای بالا در داخل و خارج از کشور تبدیل شده است. ما در این مقاله سفری به اعماق زمین در مهمترین معدن فیروزه جهان، معدن فیروزه نیشابور داریم تا شما را با روش استخراج این گوهرسنگ ارزشمند کشورمان آشنا سازیم. معدنی که سابقه استخراج از آن به هزاران سال قبل برمی گردد.

روش استخراج فیروزه

درباره روش استخراج معدن فيروزه نيشابور بايد بيان نمود که روش نوين معدنکاري و استفاده از تونل جهت دسترسي به ماده معدني فيروزه تنها در سده اخير و از سالهاي مياني دهه 1320 در معدن فيروزه نيشابور رايج گرديده است و پيش از آن از حفر چاهها و چاهک هاي عمودي جهت استخراج فيروزه استفاده مي شده است.

در گذشته در هر نقطه اي که رگه فيروزه در سطح زمين مشاهده مي گرديده، حفاري در همان نقطه و به صورت دنبال رگه انجام مي شده است. و با توجه به عمودي بودن رگه هاي فيروزه در معدن نيشابور، اين حفريات عموما شکل عمودي و يا نزديک به عمود به خود گرفته اند. در اصطلاح محلي به اين حفريات قديمي «غار» گفته مي شود. ولي در حال حاضر  نحوه استخراج فيروزه نيشابور، جهت ايجاد دسترسي به ماده معدني و به منظور تسهيل در حمل مواد باطله به محيط بيرون از تونل هاي افقي استفاده مي شود و مواد باطله با استفاده از ريل و واگن به بيرون از معدن حمل مي گردد.

در مقابل بايد گفت كه نحوه جدا کردن فيروزه از سنگ باطله و این نحوه استخراج فيروزه نيشابور کماکان به شيوه ساليان دور انجام مي پذيرد. چرا که تشخيص فيروزه خام در ميان قطعات سنگ باطله کار بسيار دشواري بوده و تنها از عهده کارگران باتجربه بر مي آيد. در طي اين مرحله، کارگران با جستجو کردن مواد حفر شده از کوه، فيروزه موجود در آن را جدا مي نمايند که به اين کار «سنگجوري» گفته مي شود.

گاهي نيز براي بهتر و راحتر شدن اين کار ابتدا مواد حفر شده را شسته و سپس سنگجوري مي نمايند تا خاك آن گرفته شده و قطعات فيروزه نمايان گردند. به اين روش اصطلاحا «چالشويي» گفته مي شود.

غارهای معدن فیروزه نیشابور

در حال حاضر 35 عدد غارهاي قديمي در محدوده معدن فيروزه نيشابور قابل شناسايي است که شامل موارد زير مي شود: غار کَمَري، غار مسلم، ساعدي، سر کوه ساعدي، غار سبز، سرکوه سبز، ميله شهپري، انجيري، اردلاني، غار زرد، ميله رکني، آبدار، گُلهي، ته ميدان، چخماقي، خُورج سياه، خُورج سفيد، غار دم، اسب کش، چراغ کش، کربلايي کريمي، آغال (لانه) روباه، ميله بالاخره، حلوايي، زاک بالا، زاک پايين، سه تخت، پشکل دان، گنبدچه، ملکي، شهپردار، خردان، گَه زار، غار سرخ و عبدالرزاق. شکل‌های زیر تصاویر برداشت شده از برخی از غارهای سطحی معدن فیروزه نیشابور را نشان می دهند. در ادامه بیشتر با غارهای معدن فیروزه آشنا می‌شویم.

• غارهای قدیمی سطحی در معدن فیروزه نیشابور

در طول تاريخ و در کتابها، رساله ها، سفرنامه ها و مقالات مختلف، تعداد متفاوت و عمدتا بيشتري از آنچه که در بالا ذکر شده براي غارهاي قديمي معدن ذکر شده است. علت اين موضوع آن است که در طول تاريخ چند هزار ساله معدن نام بسياري از اين غارها چندين و چند بار عوض شده است. بعضي از آنها چندين سال متروکه بوده اند و بعد از شروع به کار مجدد نام جديدي يافته اند. و يا با عوض شدن مالک يک محدوده استخراجي نام آن محدوده نيز عوض شده است. به عنوان مثال مي توان به غار عبدالرزاق اشاره نمود. در گذشته يکي از مرغوبترين فيروزه هاي معدن نيشابور از اين غار استخراج مي شده است. ولي اين غار در گذشته به نام ابواسحاقي معروف بوده است و حتي در غزل شماره 207 ديوان حافظ نيز به همين نام از آن ذکر شده است.

«راستي خاتم فيروزه بواسحاقي                                 خوش درخشيد ولي دولت مستعجل بود»

وجه تسميه اين غارهاي قديمي نيز متفاوت است و حتي علت نامگذاري بعضي از آنها چون غار دُم و غار خُورج نامشخص مي باشد و در جايي ثبت نشده است. بعضي از اين غارها نام صاحب خود را به همراه دارند به عنوان نمونه مي توان به غار کربلايي کريمي، غار ملکي و غار مسلم اشاره نمود. بعضي از آنها به خاطر رنگ فيروزه يا سنگ زمينه موجود در آنها نامگذاري شده اند مانند غار زرد، غار سبز و غار حلوايي. بعضي به خاطر شکل خود نامگذاري شده اند مانند گنبدچه و ته ميدان. عده اي نيز نام خود را از خصوصيات منحصر به فردشان گرفته اند به عنوان نمونه غار انجيري که داراي چند درخت انجير در دهانه خود مي باشد و يا غار آبدار چراکه در آن از چند متري سطح زمين به پايين تراوش آب وجود دارد.

• جبهه های استخراجی فعال حال حاضر در معدن فیروزه

از گذشته هاي دور در معدن فيروزه نيشابور رسم بر آن بوده است که فيروزه استخراجي از هر جبهه کار به صورت جداگانه دسته بندي گشته و به فروش برسد. به احتمال فراوان اين مساله به خاطر تفاوت موجود در رنگ، بافت، خواص تراش پذيري و جلاپذيري فيروزه هاي استخراجي از جبهه کارهاي مختلف مي باشد. همانطور که در تصوير شماره 11 نيز قابل ملاحظه است، نه تنها رنگ و خواص ظاهري فيروزه هاي استخراجي از نقاط مختلف معدن فيروزه متفاوت است. بلکه به خاطر قرارگيري اين جبهه کارها در زونهاي مختلف دگرسانی، سنگ مادر در بر گيرنده فيروزه نيز در آنها متفاوت است.

در حال حاضر چهار منطقه استخراجي مختلف در معدن فيروزه نيشابور وجود دارد که شامل چاه آبدار، تونل غار سبز، تونل غار دم و تونل زاک مي باشد.

خلاصه

تاکنون روش‌های استخراج متعددی برای استخراج فیروزه در معدن نیشابور به کار رفته است. در گذشته از چاه‌ها و چاهک‌های عمودی برای استخراج فیروزه استفاده می‌شد، اما در حال حاضر از تونل‌های افقی استفاده می‌شود. ضمن استخراج از تونلهای معدن، فیروزه خام از سنگ باطله توسط کارگران باتجربه جدا می‌شود که به این کار “سنگجوری” می‌گویند. در حال حاضر 35 غار قدیمی در محدوده معدن قابل شناسایی است. نام این غارها در طول تاریخ به دلایل مختلف تغییر کرده است. فیروزه استخراج شده از هر جبهه به دلیل تفاوت در رنگ، بافت و خواص، به طور جداگانه دسته بندی و فروخته می‌شود. در حال حاضر چهار منطقه استخراج فعال در معدن وجود دارد: چاه آبدار، تونل غار سبز، تونل غار دم و تونل زاک.

نکات مهم و کلیدی درباره نحوه استخراج فیروزه نیشابور

• استخراج فیروزه کار سختی است و به مهارت و تجربه نیاز دارد.
• فیروزه نیشابور به دلیل کیفیت بالا، شهرت جهانی دارد.
• معدن فیروزه نیشابور جاذبه گردشگری مهمی در استان خراسان رضوی است.