شناخت معدن فیروزه نیشابور | کهن‌ترین معدن فعالِ جهان

«سفری به اعماق تاریخ در جستجوی گنجینه ای اعجاب انگیز»؛ همه‌ی ما در کودکی داستانهایی با چنین مضمونی شنیده ایم. داستان هایی که باعث شده تا ساعت ها درباره ی چنین سفری خیال پردازی کنیم و در این دالان ها به دنبال گنجینه ای اسرارآمیز بگردیم. اما این مقاله یک قصه نیست. معدن فیروزه نیشابور در واقع همان دالان های تاریک و پر پیچ خم تاریخ به قدمت شش هزار سال است که ما را به اکتشاف گنجی فیروزه ای می‌برد؛ فیروزه‌ ناب نیشابور. در این سفر همراه ما باشید تا با قدیمی ترین معدن فعال در جهان که با کیفیت ترین فیروزه جهان را در سینه ی خود ثبت کرده است بهتر و بیشتر آشنا شویم.

معدن فیروزه نیشابور

معدن فیروزه نیشابور در ایران، یکی از منابع مهم فيروزه در جهان است که نه تنها از لحاظ معدني، اقتصادی و گردشگری، بلكه از لحاظ اعتبار جهاني خود و به عنوان يك سرمايه باستاني اهميت دوچنداني يافته است. بدون ترديد معدن فيروزه نيشابور يکي از قديمي ترين معادن جهان است و می توان آن را «قديمي ترين معدن فعال جهان» ناميد. سابقه فعالیت اين معدن به گواه شواهد باستان شناسي تا بیش از 6000 سال پيش به اثبات رسيده است ولي به جرأت مي توان قدمت معدن را بيشتر از آن نيز برآورد نمود. بعلاوه از نظر کیفیت فیروزه تولیدی نیز (با وجود كشف و راه اندازی معادن زیادي در آمريكا و چين در سال های اخیر) کماکان فیروزه نیشابور به عنوان مرغوب ترین فیروزه جهان مطرح می باشد. دليل تمايز فيروزه نيشابور از ديگر فيروزه هاي موجود در جهان رنگ و کیفیت بي نظير و منحصر به فرد آن است. به صورتي كه در اغلب نقاط جهان فيروزه نيشابور را با نام اختصاصي «فيروزه آبي» مي شناسند. امروزه معدن فيروزه با توليد ساليانه 50 الی 60 تن سنگ خام فيروزه و نزدیک به 200 نفر پرسنل شاغل یکی از موفق ترین معادن کشور در زمینه کارآفرینی بوده و با ایجاد هزاران نفر اشتغال غیر مستقیم نیز یکی از بزرگترین صنایع استان را بوجود آورده است.

موقعیت و راه های دسترسی به معدن فيروزه نيشابور

معدن فيروزه نيشابور در استان خراسان رضوي در 55 کيلومتري شمال غرب شهرستان نيشابور در دامنه کوه رئيش واقع شده است و داراي طول جغرافيايي 58 درجه و23 دقيقه شمالي و عرض جغرافيايي 36 درجه و 25 دقيقه شرقي مي باشد و 1610 متر از سطح دريا ارتفاع دارد. دسترسی به معدن فیروزه از طریق دو راه اصلی امکان پذیر است. 1- مسیر مشهد – نیشابور – شهر فیروزه به مسافت 160 کیلومتر که اصلی­ترین راه دستیابی به معدن محسوب می­شود و 2- از طریق جاده مشهد به قوچان پس از طی مسافت 110 کیلومتر به جاده ترانزیت سبزوار – خوشاب – قوچان رسیده و سپس با 80 کیلومتر حرکت به سمت جنوب به روستای معدن (معدن بالا و معدن پایین) خواهیم رسید (شکل 1).

شکل 1- مسير هاي دسترسي به معدن فيروزه نيشابور

مورفولوژی معدن فیروزه نیشابور

در محدوده معدن فيروزه توپوگرافي نسبتاً خشني ديده مي شود. وجود سنگهاي آذرين و فرسايش مکانيکي اين ناحيه، کوهها و تپه هاي نسبتاً مرتفعي ايجاد نموده است که وجود دگرسانی و فرسایش های متعدد بر شدت آن افزوده است. در محدوده معدن فيروزه بالاترين قله با  ارتفاع 1790 متر در شمال تونل اصلي قرار گرفته است و پست ترين نقطه آبراهه شمالغربي تونل اصلي با ارتفاع 1605 متر از سطح دريا مي باشد.

آب و هواي منطقه

به صورت كلي مي توان گفت كه آب و هواي شهرستان نيشابور به دليل داشتن اختلاف ارتفاع فراوان بين نقاط مختلف آن بسيار متنوع است. ولي ميانگين دماي ساليانه اين شهرستان در يك دوره 24 ساله در حدود 14.5 درجه سانتي گراد اندازه گيري شده است. بعلاوه مي توان گفت كه آب و هواي معدن فيروزه به علت قرار گرفتن در دامنه رشته كوه بينالود سرد تر از ميانگين دماي شهرستان است. وزش باد در اغلب ايام سال در اين محدوده ديده مي شود و بارش باران موسمي در فصول زمستان و بهار اغلب باعث ايجاد سيلاب در محدوده رودخانه هاي و آبراهه ها مي گردد.

وضعيت اجتماعي

همانطور كه اشاره شد در نزديكي معدن فيروزه دو روستاي معدن عليا و سفلي قرار دارند كه مجموعاً داراي حدود 350 خانوار سكنه مي باشند. به علت کمبود بارندگي در اين منطقه، کشاورزي رونق چنداني ندارد و اندک آبي که از قنات هاي کوچک منطقه بدست مي آيد صرف آبياري باغات گردو و انگور و کشت سيفي جات مي گردد. بعلاوه در سالهايي که بازندگي مناسبي وجود دارد مي توان مزارع نسبتاً وسيع نخود و هندوانه را در منطقه مشاهده کرد که به صورت ديم کاشته شده اند. دامداري نيز در اين منطقه به صورت سنتي ديده مي شود که عمدتاً به صورت نگهداري گوسفند مي باشد. به صورت کلي مي توان گفت که زندگي مردم اين منطقه وابسته به صنعت فيروزه بوده و قريب به اتفاق آنها يا در معدن فيروزه شاغل هستند و يا به تراش سنگ فيروزه و خريد و فروش آن اشتغال دارند.

تاريخچه معدن فيروزه

بدون ترديد معدن فيروزه نيشابور يکي از قديمي ترين معادن جهان است و شايد بتوان آن را قديمي ترين معدن فعال جهان ناميد. سابقه اين معدن به گواه شواهد باستانشناسي تا بیش از 6000 سال پيش به اثبات رسيده است که در ادامه بيشتر به آن خواهيم پرداخت. ولي به جرأت مي توان قدمت معدن را بيشتر از آن نيز برآورد نمود. دليل قدمت معدن فيروزه نيشابور را شايد مي توان در نوع ماده معدني آن دانست. چرا که فيروزه يک کاني زينتي است که نياز به فراوري خاصي ندارد و مي توان آن را به راحتي در سطح زمين يافت، پس مي توان گفت اولين انساني که از اين محدوده عبور کرده و رنگ آبي فيروزه او را به خود جلب نموده است، نخستين معدنکار معدن فيروزه نيشابور بوده است. براي ديگر مواد معدني وضع به اينگونه نيست به عنوان مثال براي استخراج آهن بشر بايد به حد خاصي از تکنولوژي مي رسيد تا مي توانست با ذوب سنگ معدن، آهن موجود در آن را استحصال نمايد. پس بشريت براي دسترسي به اين فلز بايد تا عصر آهن صبر مي نمود. ولي براي کانه اي مثل فيروزه نياز به چنين تکنولوژي نبوده است و استفاده زينتي از آن حتي به شكل سنگ خام نيز مقدور بوده است.

اسناد تاريخي مربوط به معدن فیروزه نیشابور

اسناد تاريخي و باستان شناسي فراواني براي قدمت فيروزه در ايران يافت شده است. در حفاريهاي شهر سوخته سيستان که مربوط به 2300 سال پيش مي شود مقادير زيادي فيروزه، عقيق و لاجورد کشف شده است. ولی قديمي ترين آثاري که از فيروزه کشف شده است مربوط به حفاريهاي اخير آقاي دکتر گاراژيان و گروه همراه ايشان در محدوده شهر قديم نيشابور مي باشد (تصوير شماره 2). در اين حفاري اسکلتي مدفون مربوط به يك زن حدود 45 ساله در ميان بقاياي يك لايه تاريخي يافت شده است كه يک قطعه فيروزه سوراخ شده در نزديکي کمر اسکلت شناسايي شده است. آزمايش C₁₄ روي استخوان ساق پاي اين اسکلت سن سنجی مطلق 4360 سال پيش از ميلاد را نشان مي دهد كه قديمي ترين نمونه فيروزه تراشيده كشف شده در حال حاضر مي باشد.

تصوير پشت و روي فيروزه تراشيده شده و سوراخ شده مربوط به 4360 سال قبل از ميلاد و محل شناسايي آن در كنار اسكلت

بهره برداري از معدن در گذشته و امروز

اطلاع دقيقي از بهره برداران معدن در گذشته هاي دور در دسترس نيست تنها در اين زمينه مي توان به اطلاعات اندکي که از نوشته هاي سياحان داخلي و خارجي به دست مي آيد، استناد نمود. به عنوان مثال ژان باتيست تاورنيه سياح فرانسوي در قرن 17 ميلادي چندين سفر به ايران داشته است که در يکي از آنها به معدن فيروزه نيشابور نيز سفر کرده است. ايشان در اين زمينه مي نويسد که: « شاه ايران سالهاست که استخراج فيروزه را از کهن سخره (معدن فيروزه نيشابور) به خود محدود کرده است و کسي حق بهره برداري از آن را ندارد». افراد ديگري نيز به بهره برداري از فيروزه نيشابور توسط دربار شاهان قديم اشاره نموده اند ولي در بعضي از متون نيز اشاره به مالکيت معدن توسط افراد محلي در بعضي دوره هاي تاريخي شده است. گويا در بعضي از دوره ها هرکدام از غارهاي قديمي معدن متعلق به فرد يا خانواده خاصي بوده است و آنرا مانند ديگر سرمايه هايشان خريد و فروش کرده يا به فرزندانشان مي بخشيدند و يا مهريه ي زنان و عروسانشان مي کردند.

تنها از سده هاي اخير اسنادي درباره ي چگونگي اداره ي معدن موجود است. تصوير شماره 4 سندي از گنجينه اسناد آستان قدس رضوي را نشان مي دهد که شامل «قبض دريافت اجاره معدن فيروزه» توسط استان قدس رضوي از دو نفر به نامهاي «حاجي آقا بزرگ» و «ملا آقا بابا» در سال 1294 هجري شمسي مي باشد. و يا در سندي ديگر از همين مجموعه مربوط به سال 1312 هجري شمسي عده اي از فيروزه تراشان مشهد از نايب التوليه آستان قدس رضوي و وزير ماليه وقت درخواست نموده اند که بهره برداري از معدن فيروزه نيشابور را که گويا مدتي در حال تعطيلي بوده است، به آنها واگذار نمايند. از اين دو سند چنان بر مي آيد كه گويا بهره برداري از معدن فيروزه نيشابور در اين سال ها در اختيار آستان قدس رضوي بوده و توسط توليت آن به صورت اجاره اي در اختيار  افراد متقاضي قرار داده مي شده است.

در سالهاي اخير نيز اين روند ادامه داشته است. و بهره برداري از اين معدن به صورت متناوب بين بهره برداران خصوصي و دولتي دست به دست شده است. در حال حاضر نيز بیش از ده سال است که يک شرکت تعاوني متشکل از مردم دو روستاي معدن عليا و سفلي بهره برداري از معدن را بر عهده گرفته است. در حال حاضر پرسنل شاغل مستقیم در معدن فيروزه نزدیک به 200 نفر مي باشند.