خیام نیشابوری معمایی اسرارآمیز در تاریخ ایران

در مقالاتی که درباره خیام خواندم یک چیز مشترک بود: ابهام! خیام انگار فردی ماورای طبیعت است. ابعاد گوناگون شخصیتش، تخصص های مختلفش و هوش و نبوغ بسیار او باعث شده تا ارائه‌ی تصویری واحد و بدون اغراق و افسانه از او دشوار باشد. گویی خود را برای نسل های آینده تبدیل به یک معما کرده تا برای حل این معما در او غرق شویم و او ما را به سواحل گوناگون ببرد. از جبر و جغرافیا و نجوم تا ریاضیات و هندسه و موسیقی و شاید هم در آخر ما را به ساحل ادبیات برساند.

ای دل تو به ادراکِ معمّا نرسی – در نکتهٔ زیرکانِ دانا نرسی؛

اینجا ز می و جام بهشتی می‌ساز – کانجا که بهشت است رسی یا نرسی

وجود این ابهام و اهمیتش باعث شده تا برای نوشتن این مطلب سعی مضاعفی کنم تا از نوشته های بی اساس و منابع نامعتبر موجود در صفحات تجاری اینترنت استفاده نکنم. و این اطمینان را به شما می‌دهم که یک متن مستند و معتبر را می‌خوانید. در پایان هم فهرست منابع را نوشتم تا اگر قصد مطالعه بیشتر داشتید راهتان هموار باشد.

یک بیوگرافی از خیام

برای حل هر معما و مسئله اول باید کلیات آن را بشناسیم. ما هم کار را با مروری بر زندگی خیام آغاز می‌کینم. نام کامل خیام حکیم ابوالفتح عمربن ابراهیم الخیامی مشهور به «خیام» است، زاده‌ی نیشابور است و به دلیل شغل پدرش که خیمه دوز بوده به این نام شناخته می‌شده. سال تولدش یکی دیگر از موارد ابهام است و این خود نیز از عجایب است. کسی که نقش مهمی در دقیق کردن سال و روز و ماه و ساعت و ثانیه‌ی آیندگان را داشته سال تولد خودش برای ما واضح و مشخص نیست! شاید خیام می‌خواسته از همین اول ما را به فکر و جستجو فرو ببرد. به هر حال سال تولد او در منابع مختلف از 417-440 نوشته شده. درباره سال فوت او اتفاق نظر بیشتری وجود دارد و غالبا 517 هجری را ذکر کرده اند.

امروز نه تنها در ایران که در سرتاسر جهان عمر خیام را جزو برجسته‌ترین و اثرگذارترین شخصیت های علمی و فرهنگی تاریخ ایران می‌شناسند. برجسته و اثرگذار و البته یکی از عجیب ترین های تاریخ، چرا؟ چون خیام علاوه بر اشراف بر ادبیات و اشعار بی نظیرش فیلسوف هم هست، ریاضی دان هم هست، منجم هم هست و فقه را هم می‌شناخته، موسیقی را هم می‌شناخته، طبابت هم می‌شناخته و حاصل جمع این همه در کمتر کسی چون خیام جمع شده. برای همین کسانی که در تاریخ از خیام نوشته اند، سعی کرده اند این همه را با عناوینی چون «حکیم»، «امام»، «حجت الحق»، «خواجه»، «شیخ» و «فیلسوف» بیان کنند.

با توضیحات بالا احتمالا متوجه شده اید که معمای خیام چه قدر مهم و چقدر دشوار خواهد بود؛ و در عین حال جذاب و غرور انگیز که چنین دانشمند توانا و حکیمی روزگاری در ایران بزرگ متولد شده و رشد کرده و عاشق این خاک و فرهنگ و تاریخ و جغرافیا بوده است.

تخصص در علوم مختلف

خیام در علوم مختلف استاد بوده است و عنوان حکیم هم به همین دلیل به او اطلاق می‌شده. در ادامه دوری می‌زنیم بر ابعاد مختلف دانش خیام که شبیهند به اجرام در آسمان علم و دانش و هنر:

الف- شخصیت ادبی و اشعار خیام

خیام این روزها بیشتر شاعری است که مفاهیم دنیوی را در شعر خود بیان کرده است. اما بازهم اینجا چیزهایی داریم که باهم نمی‌خواند. از جمله اینکه در چهارمقاله نظامی سمرقندی (که می‌توان آن را اولین منبع در دسترس در مورد خیام دانست) اشاره ای به اشعار این حکیم نشده است. نظامی در این کتاب فقط از نبوغ او در اخترشناسی و استعداد شگرفش در پیشگوئی‌های علمی صحبت کرده. پس به قسمت دیگری از معمای خیام می‌رسیم:

• آیا خیام شاعر شخصی غیر از خیام منجم وریاضی دان بوده است و اساسا این اشعار را کس دیگری سروده؟
• آیا نبوغ و دانش خیام در زمینه های علمی آنقدر زیاد بوده که کسی مثل نظامی توجهی به آن نمی‌کرده؟
• یا خیام خودش علاقه ای نداشته تا جنبه ادبی و اشعارش را بر همگان فاش کند ؟
• شاید هم بنا به جو آن روزها و با توجه به مضمون اشعارش از ترس جانش و تکفیر توسط مذهبیون آن ها را علنی نمی‌کرده؟

با این همه جالب است بدانیم وقتی آثار ادبی حکیم عمر خیام به زبان های اروپایی ترجمه شد به قدری خواص و عوام را در ملل غربی شیفته خود کرد که حتی می توان گفت سایر جنبه های شخصیتی خیام را تحت الشعاع خود قرار داد. به گونه ای که در سال 1859 فیتز جرالد اولین چاپ رباعی ها را به انگلیسی منتشر کرد که ابتدا با قیمت یک پنی به فروش می رسید که پس از مدتی تا نسخه ای 8000 دلار هم فروخته شد!

شخصیت ریاضی‌دان خیام

کتاب جبر و مقابله: غلامحسین مصاحب در مقاله ای در ایران امروز با عنوان جبر و مقابله خیام می نویسد از جنبه ی علمی رساله جبر و مقابله خیام بهترین معرف یک فکر منظم علمی است که تا آن زمان کمتر سابقه داشته و اگر هم خیام تالیف دیگری در علوم نداشت همین رساله برای شناساندن مقام علمی او کافی بود.

ریاضیات خیام برای خوانندگان انگلیسی زبان با ترجمه جبر و مقابله توسط کثیر (kasir) که در سال 1931 چاپ شده آشناتر است.

On Demonstraitions of Problems of Algebraand Almucabala ترجمه ای از همان نسخه عربی لیدن که مورد استفاده ی وُپله بود(ترجمه ی کثیر از نسخه ای متعلق به پروفسور د.ا. اسمیت از کالج معلمان دانشگاه کلمبیاست). ترجمه فرانسوی هم توسط وُپکه در سال 1851. گفتنی است این کتاب به روسی نیزترجمه شده است.

حل معادله های درجه سوم

اصل موضوع توازی

مثلث حسابی خیام یا (پاسکال)

به جدول مثلث‌شکل بالا‎‎ را ببینید. در این مثلث سطر اول فقط شامل عدد 1 است و سطر دوم شامل اعداد 1 و 1 است. اگر فرض کنیم که در سمت راست و چپ هر سطر حتی سطر اول یک صفر نوشته شده باشد این جدول را می‌توان بر طبق الگوی زیر تشکیل داد:

در زیر هر عدد مجموع همان عدد و عدد سمت چپ آن را باید نوشت.

 به همین ترتیب می توان این مثلث را تا بی نهایت ادامه داد.

اعداد این جدول دارای خاصیت هایی هستند که عده ای از آنها را در اینجا بیان میکنیم:

1- مجموع اعداد هر سطر مساویست با دو برابر مجموع اعداد سطر قبل از آن

مثلا مجموع اعداد سطر چهارم مساوی است با 8 و این دو برابر مجموع اعداد سطر سوم است که 4 می باشد.

2-مجموع اعداد سطر n ام مساوی است با 2به توان (n-1)

3- در هر سطر مجموع اعدادی که از سمت چپ در ستون های زوج واقع هستند مساوی است با مجموع اعدادی که در ستون های فرد قرار دارند.

4- هر عدد از جدول مساوی است با مجموع اعدادی که در ستون سمت چپ آن عدد و در سطرهای بالای آن واقع هستند.

ساخت ترازوی تشخیص درصد طلا

خیام از کارهای ارشمیدس در فیزیک آگاه بود و آن‌ها را دنبال میکرد و او ترازویی ساخته بود که درصد طلا و نقره‌ی آلیاژی را که از آن دو تشکیل شده بود،‌ اندازه‌گیری میکرد.

ب- شخصیت منجمانه و اخترشناسانه خیام

تنظیم تقویم جلالی

همانطور که گفتیم خیام از واضعین تاریخ جلالی است. این تقویم دقیق‌تر از تقویمی که سده ها پس از پاپ گرگوری سیزدهم عرضه کرد. که در ادامه مروری خلاصه بر تنظیم این تقویم خواهیم داشت.

در دایره المعارف اسلامی آمده است در تاریخی که در قدیم الایام در ایران رایج بوده هر سال شامل ۱۲ ماه ۳۰ روزه و ۵ روز موسوم به خمسه مسترقه  یا اندرگاه بوده است. که آن را به آخر ماه هشتم یعنی آبان ماه اضافه می‌کردند. و از اینجا در هر چهار سال تقریبا یک روز باقی می‌ماند و هر ۱۲۰ سال یک ماه اضافه میشده و سال را ۱۳ ماهه می‌کردند. تاریخ قیصری از این تاریخ دقیق‌تر بوده است. چرا که در آن هر ۴ سال یک دفعه اصلاح ۴۰ دارد. از جمله مطابق تاریخ فوق در سال ۴۷۶ هجری (1074-1075 میلادی) در زمان سلطنت جلال الدین ملکشاه سلجوقی نوروز مصادف 14 حوت شده بود. برای همین گروهی از منجمان و ریاضیدانان آن عصر را در رصد خانه ای که محلش مشخص نیست. و احتمالا در اصفهان، ری، یا نیشابور بوده جمع کرده تا تقویم جلالی را اصلاح کنند. از جمله این دانمشندان عمر خیام، ابو المظفر یا امام مظفر اسفزاری، میمون بن نجیب واسطی و عبدالرحمان خازنی وکری بوده اند. 

شخصیت فیلسوفانه خیام

خیام به عنوان فیلسوف طرفدار ارسطو بود و او را با خردگرایی دقیقی تفسیر کرد. اشعار وی را هم برخی ذیل اندیشه های اگزیستانسیل و وجودگرا طبقه بندی میکنند. برخی نظرات رادیکال تری نسبت به اشعارش دارند و او را خدا ناباور می دانند. بد نیست در این رابطه نظر محمدرضا شفیعی کدکنی که استادی گرانقدر در ادبیات و البته همشهری خیام هم هست اینجا ذکر کنیم. شفیعی کدکنی معتقد است رباعیات خیام نماینده ی چارچوب فکری خیام نیست بلکه به نوعی احساسات لحظه ای شاعر است که به صورت گله در قالبی خوش بیان می‌کندشان. و در واقع او را باورمند به اسلام میداند. 

آثار

• رباعیات
• نوروزنامه در منشا و تاریخ و اداب جشن نوروز که با اهتمام اقایا مجتبی مینوی و سید عبدالرحیم خلخالی در 1312 در تهران چاپ شده است. نسخه آنلاین این اثر را میتوانید اینجا در سایت گنجور بخوانید.
• اشعار عربی که در بعضی کتب از او نقل شده
• رساله جبر و مقابله که بعدا در بابا آن سخن خواهیم گفت
• رساله در حل یک مسئله جبری به وسیله ی قطوع مخروطی.
• رساله در شرح مشکلات مصادرات کتاب اقلیدس. این کتاب شامل سه مقاله است. مقاله اول در
• رساله در یافتن مقدار طلا و نقره در جسمی که از این دو فلز مرکب باشد
• رساله میزان الحکم
• رساله در صحت طرق هندی برای استخراج جذب و کعب( شک دارم چون مقاله ایران امروز خیلی خوانا نبود)
• مشکلات الحساب
• رساله در طبیعیات
• رساله ای در وجود یا صحیفه ای در علم کلیات
• رساله در کون و تکلیف
• رساله لوازم الامکنه
• رساله ای در بیان زیج ملکشاهی
• ترجمه فارسی خطبه ابن سینا در توحید که به احتمام سعید نفیسی در مجله شرق چاپ شده
• رساله ضیا العقلی در موضوع علم کلی
• رساله در صورت تضاد
• رساله در وجود
• رساله نظام الملک راجع به حکومت
• یک مقاله در رساله روضه القلوب

مرگ و آرامگاه خیام

منابع مورد استفاده در این مقاله درباره ی خیام نیشابوری

قربانی، ابوالقاسم. (1338). نکته‌هایی از تاریخ ریاضیات (مثلث حسابی خیام، دستور دو جمله‌ای خیام). سال دهم، شماره 10.

خیام، عمر. (1379). ریاضی‌دان. در نگار نادری (مترجم). دانش و مردم، سال اول، شماره ۷.

توکلی، نیلوفر، حسن لی، کاووس، و حسام پور، سعید. (1389). کارنامه تحلیلی خیام‌پژوهی در ایران. تهران: علم.

مصاحب، غلامحسین. (سال انتشار نا مشخص). جبر و مقابله خیام. در ایران امروز، سال سوم، شماره ۹ و ۱۰.

کتابخانه مدرسه فقاهت