آرامگاه کمال الملک؛ سفیر هنر کاشان در قلب نیشابور

جهان شهر نیشابور را به شهر بزرگان و ادیبان و نام‌آوران علم و هنر و ادب می‌شناسد. چه آنهایی که خود متولد نیشابور بودند و در این شهر بالیدند و به اوج رسیدند و چه آنهایی که به دلایل مختلف قدم به این شهر گذارند. آرامگاه این بزرگان این روزها میعادگاه علاقه مندان به فرهنگ و هنر ایران بزرگ شده است یکی از آنها آرامگاه کمال الملک است. استاد کمال الملک از آنهایی است که نیشابور را دوست می‌داشت و پیش از آنکه قصد ترک پایتخت کند باغی در نیشابور می‌خرد و در روزگاری که آبش با پهلوی به یک جوی نرفت عزم نیشابور کرد و طرح خانه ای در این باغ زد و عمارت را جوری ساخت که باب میلش باشد. این خانه اکنون نیز پا برجاست و اگر قصد دارید خشت و حیاط و اتاق هایی که نفس های نقاش زبردست ایرانی را در جان خود تنیده ببینید می‌توانید روستای حسین آباد کمال بروید و به ضیافت خانه کمال‌الملک بروید.

آشنایی با کمال الملک

محمد غفاری ملقب به کمال الملک پسرِ میرزابزرگ، پسرِ میرزامحمد پسر میرزاعبدالمطلب غفاری بود. که آخر شوال ۱۲۶۴ هجری قمری در کاشان متولد شده و ابتدای را در همانجا اقامت داشته است و پس از طی دوره تحصیلات مقدماتی درسن پانزده سالگی به تهران آمد و در مدرسه دارالفنون به کسب دانش و هنر مشغول شد. سه سال بعد از آن روز که محمد به دارالفنون آمده بود، فصل امتحانات آخر سال بود که ناصرالدین شاه به مدرسه آمد تا از کم و کیف اوضاع دانش‌آموزان و مدرسه باخبر شود. در یکی از اتاق‌های مدرسه تابلوی سیاه قلمی می‌بیند که از چهره‌ی مرحوم اعتضادالسلطنه کشیده شده. عضد السطلنه از دانشمندان معارف وقت و رئیس دارالفنون بود.

این نقاشی که چشم هنرآشنای شاه را می‌گیرد باعث می‌شود تا شاه قاجار خالق اثر را جویا شود. آن نقاشی را میرزا محمد کشیده بود که بعدها ملقب می شود به کمال الملک. ناصرالدین شاه توجه و محبت ویژه ای به او داشت؛ دستور می‌دهد اتاقی در عمارت بادگیر که از عمارات مضاف به به شمس العماره بود به وی اختصاص دهند.

این مکان که بعدها محل هیئت وزرا شد را نقاشخانه نامیدند تا محمد میرزای داستان آنجا مشغول به نقاشی شود. تابلوهای آن زمان در عمارات سلطنتی موجود است(البته این منبع مربوط به دوره پهلوی است و وضعیت این تابلوها در دوره حاضر ممکن است دچار تغییر شده باشد).

پس از چهار سال که میرز رزا محمد هنرمندی خود را بیش از پیش به منصه بروز و ظهور رساند احترام و توجه بیشتری از جانب شاه قجر کسب و کرد لقب نقاشباشی و شغل پیشخدمت مخصوص سرفراز گردیده معلم نقاشی شاه هم شد. تابلوهائی که متعلق به این دوره است و امضاء نقاشباشی دارد بالغ بر یکصد و هفتاد قطعه می‌شود. در ۱۳۱۰ هجری علاوه بر انعامات و جوائز از طرف شاه ملقب به کمال الملک گردید و تابلوی تالار آئینه، اولین تابلوئی است که با کمال الملک نقشش به بوم کشیده شده است. تابلوی تالار آئینه را استاد هنگامی کشیده بود که هنوز عازم فرنگ نشده بود و پرسپکتیو نخوانده بود و لهذا تهیه این تابلو چندین سال بطول انجامید تا استاد قواعد پرسپکتیوی آنرا به فراست دریافت و طرح آنرا کامل کرد. این موضوع از آن نظر درخور توجه است که غلط هایی در طرح این تابلو به چشم می‌‌خورد.  استاد در این موقع از حد مخروط بصری و اندازه فاصله نقاشی با سوژه بی اطلاع بوده و یا انتخاب اندازه سوژه بنا به اراده و میل ناصرالدین شاه صورت گرفته نه از عدم اطلاع به نکات علمی که گفته شد. با این وجود هر حال این تابلو یکی از شاهکارهای صنعت نقاشی محسوب می‌شود.

آرامگاه کمال الملک کجاست؟

کمال الملک را نیشابوری ها بسیار گرامی داشتند و در بهترین نقطه ای که می توانستند دفنش کردند و پیگیر شدند تا مقبره ای در شان وی نیز ساخته شود. کمال الملک در باغ عطار دفن است و همسایه‌ی دیوار به دیوار عارفی است که هفت شهر عشق را گشته، همسایه‌ی عطار نیشابوری. این باغ که در جنوب شرقی نیشابور قرار دارد یکی از کهن ترین مناطق نیشابور نیز هست و در کنارش شهر باستانی شادیاخ قرار دارد و هزار متر آن طرف تر دانشمند و فیلسوف بزرگ ایران و جهان خیام نیشابوری دفن شده است.

بهترین دسترسی به آرامگاه کمال الملک

آرامگاه عطار نیشابوری واقع در باغی به همین نام در استان خراسان رضوی، شهرستان نیشابور و در جنوب شرقی این شهر قرار دارد. به طور دقیق تر این آرامگاه در  1.5 کیلومتری غرب باغ خیام قرار دارد. کمی آن طرف تر از این باغ آرامگاه مشاهیر نیشابور است و باز دویست متر آن طرف ترش سایت باستان شناسی شادیاخ یکی از محله های مهم و تاریخی نیشابورِ کهن.

ساعات و هزینه بازدید از مقبره کمال الملک

ساعت بازدید از باغ عطار و کمال الملک همه روزه به جز چند تعطیلی رسمی همچون روز عاشورا از ساعت 8 صبح تا 8 شب است. هزینه ورودی برای هر نفر از شهروندان ایرانی 20.000 تومان تعیین شده.

تاریخچه آرامگاه کمال الملک

گرچه کمال‌الملک وصیت کرده بود تا او را در خانه‌اش در روستای حسین آباد به خاک بسپارند اما بنا به ملاحظاتی این وصیت عملی نمی‌شود و پیکر او را در قبرستانی که مقابل باغ آرامگاه عطار نیشابوری واقع شده بود دفن کردند. البته در آن زمان این قسمت بیرون از باغ عطار و چسبیده به آن بوده است. این آرامگاه دو کیلومتری غرب باغ خیام بوده است.

در سال 1329 شمسی از نخست وزیر نامه‌ای به آقای صدر استاندار استان نهم نوشته شد و رونوشت آن به انجمن آثار ملی ارسال گردید مبنی بر اینکه وضع آرامگاه استاد هنرمند عالی‌مقام ایرانی (مرحوم کما‌ل‌الملک) که در قبرستان جلو آرامگاه شیخ فریدالدین عطار در شهر نیشابور واقع است به نحو تاسف‌آوری درآمده و حتی بر روی آن سنگ نصب نگردیده و نام این فرزند عالیقدر ایران بر روی آجری حک شده است، لازم است به پاس افتخارات فناناپذیری که به وسیله‌ی مرحوم کمال‌الملک نصیب این کشور گردیده است از محل بازدید به عمل آورده، در درجه‌ی اول سنگ مزار آبرومندی برای آن تهیه کنید و در صورت امکان نسبت به ساختمان بنای یادبودی در محل مزار اقدام لازم به عمل آورید.

البته این پیگیری ها و مکاتبات دستاورد مهمی در پی نداشت و تنها در سال 1333 شمسی که تعمیرات مقدماتی بقعه‌ی عطار آغاز شد قطعاتی به محوطه‌ی آرامگاه عطار اضافه شد که مساحت آن را از 1880 به 5880 مترمربع افزایش داد. طی این افزایش  و قبر کمال‌الملک در داخل باغ آرامگاه عطار قرار گرفت. بعدها نیز اراضی دیگری به باغ آرامگاه افزوده و مساحت آن بالغ بر 18000 مترمربع گردید.

در آبان ماه سال 1335 شمسی آقای رضا جعفری، استاندار خراسان به انجمن آثار ملی نوشت که در سفر نیشابور، آرامگاه ابدی کمال‌الملک زیارت شد، با نهایت تاسف باید عرض کنم که مقبره‌ی این هنرمند عالیقدر ایرانی که مسلما زیارتگاه هنرمندان ایران و جهان خواهد بود به هیچ وجه مناسب با شئون این مرد بزرگ که هنرش موجب افتخار است نمی‌باشد. بسیار بجا است که بنایی متناسب، بر آرامگاه ابدی ساخته شود. خواهشمند است دستور فرمایند نقشه‌ی بنایی که در خور مقام او است تهیه و هزینه‌ی ساختمان آن برآورد شود تا افراد شریف این استان نیز به سهم خود در این امر مهم همکاری نمایند.

تا می‌رسیم به سال 1336 که مهندس هوشنگ سیحون و حسین جودت به دستور انجمن آثار ملی از محل دفن کمال‌‌الملک بازدید می‌کنند و به انجمن گزارش می‌دهند که: مقبره‌ی شادروان کمال‌الملک باید به صورت پوششی از بتن و متناسب با محوطه بنا شود. و اطراف آن باز باشد.

در اسفند 1337 قرار دادی با آقای سیحون تنظیم می‌شود که طی آن به ایشان ماموریت داده می شود نقشه‌های مربوط به آرامگاه کمال‌الملک را ظرف مدت دو ماه تهیه نمایند و پس از تصویب انجمن به مقاطعه‌کار تسلیم گردد. آقای مهندس سیحون همچنین مسئولیت نظارت در اجرای کارهای آرامگاه کمال‌الملک را به نمایندگی از طرف انجمن آثار ملی قبول کرده و بدین ترتیب ساختمان آرامگاه کمال‌الملک از اوایل سال 1338 شمسی به وسیله‌ی شرکت کا.ژ.ت و با نظارت آقای سیحون آغاز شد.

تا سال 1340 شمسی پی‌سازی آرامگاه، نصب استخوان‌بندی آهنی، کاشیکاری بنا، تهیه و نصب سنگ مزار و نقش‌برجسته‌ی نیم‌تنه‌ی سنگی وی کار استاد ابوالحسن صدیقی از شاگردان استاد، جدول‌سازی و باغچه‌بندی محوطه‌ی آرامگاه، احداث دو حوض در محوطه‌ی آرامگاه و غیره انجام گردید و بنایی متناسب با عهد و زمان زندگی و عوالم هنری شادروان کمال‌الملک ساخته شد و چنانکه خواهد آمد روز دوشنبه دوازدهم اسفندماه سال 1342 شمسی محمدرضا شاه از آن دیدن می‌کند.

معماری آرامگاه کمال الملک

بنای آرامگاه کمال‌الملک در فضای شمالی مقبره‌ی شیخ فریدالدین عطار با بتن مسلح بنا گردیده و مساحت زیربنا 28 مترمربع می‌باشد و دارای شش ایوانچه‌ی مقعر است و داخل فرورفتگی ایوانچه‌ها را باکاشی معرق نفیس به رنگ‌های لاجورد و سفید و غیره زینت داده‌اند، تلفیق ماهرانه‌ی سنت و مدرنیته در این اثر، به صورت نمادین، طاق و تویزه و ایوان را در ذهن تداعی می‌کند.

پلان این آرامگاه از دو مدول (پیمون) مربعی‌شکل تشکیل شده که مستطیلی با تناسب 2 به 1 را می‌سازد؛ این تناسب و این ابعاد سال‌ها به طور سنتی بین ایرانیان رواج داشته است و کاخ‌های هخامنشی در تخت جمشید نیز، چه در جزء و چه در کل، بر اساس شکل مربع هستند. اضلاع مربع در نما با یک قوس نیم‌دایره خودنمایی می‌کنند؛ حجم بنا از قوس‌هایی متقاطع که روی اقطار مربع زده شده‌، پدید آمده؛ این قوس‌های متقاطع تداعی‌گر «طاق‌های چهاربخش» هستند که در معماری سنتی ایران بسیار دیده شده و احتمالا منبع الهام طراح نیز بوده است. هوشنگ سیحون با بهره‌گیری خلاقانه از قوس و با پیچشی که در ایده‌ی کلی آن ایجاد کرده، به نتیجه‌ای ظاهرا متفاوت و هندسه‌ای پیچیده دست یافته است. این طرح مبتکرانه به مدد سازه‌ی پوسته‌ای بتنی اجرا شد.

در بنای یادبود کمال‌الملک دو نوع قوس به شرح زیر دیده می شود: شش قوس نیم‌دایره‌ی نما (خارجی) که نسبت دهانه به ارتفاع آنها 1 به 2/1 است، و چهار قوس متقاطع (داخلی) که بر روی اقطار دیده می‌شوند. لازم به ذکر است که در پایین قوس‌های اصلی نما از روبه‌رو، دو قوس کوتاه‌تر نیز وجود دارد که در واقع حاصل تلاقی قوس‌های متقاطع هستند. شاید بتوان گفت حجم کلی بنا از پوسته‌ای سه‌بعدی در فضا حاصل شده است که در یک حرکت نرم، دو نوع قوس یادشده را به هم پیوند می‌دهند. تزئینات استفاده شده برای آرامگاه کمال‌الملک، کاشی معرق است که نقوش آنها بسیار هنرمندانه روی سطوح منحنی نما اجرا شده است؛ این نقوش در پیشروی به سمت خط تقارن قوس‌ها، کوچک و کوچک‌تر می‌شوند. این سبک و نحوه‌ی اجرای تزئینات و به ویژه کاشی‌های معرق، یادآور معماری سنتی کاشان -محل تولد کمال‌الملک- هستند. تزئین طاق‌ها با الهام از کاشی سنتی کاشان صورت گرفته است.

این قوس‌ها و پوشش آنها در بالا، اشکال هندسی مخروطی‌شکلی را به وجود آورده‌اند که ابتکاری هندسی بوده و اوج خلاقیت معماری در بهره‌گیری از عناصر معماری سنتی ایران در ترکیبی جدید و موزون را نشان می‌دهد. در این بنا نیز همانند آرامگاه خیام، هندسه نقشی شایان توجه دارد و پیوند عمیقی میان این بنا و نظام معماری ایرانی برقرار کرده است. تزئینات روی نما با اقتباس از نقش گچبری‌های خانه‌ی بروجردی‌ها و همچنین تیمچه و بازار کاشان با کاشی معرق به وجود آمده است. فرم کلی بنا، تزئینات و همچنین رنگ کاشی‌ها، دارای شباهت و هماهنگی بس عجیب با بنای مجاور، یعنی آرامگاه عطار است، به طوریکه شاید بازدیدکننده در بدو ورود به باغ و در نگاه اول، چنین استنباط کند که آنها دو جزء از یک کل هستند!

سنگ قبر کمال الملک

اگر با مقبره هایی که هوشنگ سیحون طراحی کرده آشنا باشید سنگ قبر کمال الملک نیز برایتان بیگانه نیست. روی قبر کمال‌الملک سنگی است به طول و عرض 1*3.46 متر که ارتفاع آن 40 سانتی‌متر می‌باشد و در بالا سر به صورت منشوری درآمده که 1.20 متر ارتفاع دارد. بر روی سنگ مزار نوشته شده است:
آنکه پاینده و باقیست خدا خواهد بود.
آرامگاه
شادروان محمد غفاری کمال‌الملک
تولد آخر ماه شوال‌المکرم 1264 هجری
درگذشت یکشنبه 13 رجب‌المرجب 1359 هجری
مطابق 27 مردادماه 1319 شمسی
بر روی منشور بالا سر، نقش برجسته‌ی نیم‌رخ کمال‌الملک اثر ابوالحسن صدیقی، شاگرد ایشان به طور برجسته بر لوح سنگی سفید نمایان است.

دیگر جذابیت های باغ کمال الملک

رویداد های خاص آرامگاه کمال الملک

تصاویر باغ عطار و زاویه های جذاب آرامگاه کمال الملک

در ادامه برخی از تصاویر جذابی که عکاس های مختلف از آرامگاه کمال الملک گرفته اند را می بینیم. با کلیک بر روی هر عکس می توانید به صفحه عکاس آن منتقل شوید.

هزینه ساخت آرامگاه کمال‌الملک

آرامگاه خیام، بقعه‌ی عطار، آرامگاه کمال‌الملک و بناهای تابعه‌ی آنها و همچنین آرامگاه نادر در روز دوشنبه 12 فروردین ماه 1342 شمسی افتتاح گردیدند. محمدرضا شاه پهلوی پس از گشایش آرامگاه نادر در مشهد در ساعت یازده و ربع با قطار به نیشابور رفته و در ساعت یک بعد از ظهر روز دوشنبه وارد نیشابور شد و پس از اتمام مراسم افتتاحیه در ساعت دو و چهل و پنج دقیقه بعد از ظهر آنجا را ترک گفتند.
طی گزارشی که تیمسار سپهبد آق اولی، رئیس هیئت مدیره‌ی انجمن آثار ملی در مراسم نیشابور ارائه دادند ارقام تقریبی هزینه‌های فعالیت‌های صورت گرفته به شرح زیر است:
هزینه‌ی بنای آرامگاه خیام و ابنیه‎‌ی تابعه‌ی آن از موزه و کتابخانه و شبکه‌ی برق و لوله‌کشی و منبع آب و غیره:
664.53,250 ریال
هزینه‌ی تکمیل و تزئین بقعه‌ی عطار و توسعه‌ی محوطه و سایر کارهای مربوط به آن و هزینه‌ی احداث آرامگاه هنرمند فقید کمال‌الملک:
5,446,000 ریال
هزینه‌ی حفر چاه عمیق و موتورهای آب و برق:
3,643,200 ریال
هزینه‌ی احداث خیابان مشجر آسفالتی به طول سه کیلومتر:
11,058,034 ریال
هزینه‌ی تهیه و طبع کتب:
1,200,000 ریال
جمع کل:
87,800,484 ریال

جاذبه های اطراف آرامگاه کمال الملک

بنای امام زاده محروق: این که مربوط به دوره صفوی است و کاشی کاری های زیبایی دارد. این بنا مقبره دو امام زاده به نام های محمد محروق و ابراهیم است. این بنا در غرب آرامگاه خیام قرار دارد اما ورودی آن از بیرون از باغ خیام است.

مقبره عطار: این باغ که محل دفن عارف نامی عطار نیشابوری و استاد کمال الملک نقاش زبردست معاصر است یک کیلومتر با باغ خیام فاصله دارد.

آرامگاه مشاهیر نیشابور:  چسبیده به جلوخان ورودی باغ عطار میدانی قرار دارد که محل دفن بزرگان معاصری چون استاد پرویز مشکاتیان، فریدون گرایلی، استاد محمد علی اسلامی ندوشن و چند فرد شاخص دیگر است که می توانید با حضور در این محل یادشان را گرامی بدارید.

سایت باستان شناسی شادیاخ: این سایت موزه در نزدیکی باغ عطار و در فاصله دویست متری غرب آن قرار دارد. در واقع این قسمت یکی از محله های اعیان نشین نیشابور بوده است که طی کاوش هایی که در آن شده دیوار ها، خانه ها، اشیا و اسکلت هایی از آن کشف شده است.

افلاک نمای نیشابور: مقابل باغ خیام سایت افلاک نمای نیشابور قرار دارد. که شامل فضای شبیه سازی آسمان و کتابخانه این بناست.

آرامگاه خیام: آرامگاه خیام شاهکار معماری است که به دست استاد هوشنگ سیحون طراحی شده است و یکی از کم نظیرترین مقبره هایی است که در دوره معاصر برای بزرگان علم و معرفت طراحی و ساخته شد. پیشنهاد می‌کنیم اگر به نیشابور سفر کردید حداقل دو بار به این باغ و آرامگاه زیبا بیایید چرا که هر بار دیدن آن لطف و نکته هایی دوباره دارد.

این جاذبه که مشهورترین جای دیدنی نیشابور است قصه ها و اسرار بسیاری دارد که اینجا (باغ -آرامگاه خیام نیشابوری ) برایتان نوشته ایم. باز کنید و بخوانید و لذت دانستن و دیدن از این بنا را مضاعف کنید.

قلعه لک لک آشیان:

مسجد و دهکده چوبی: این دهکده چوبی در ایران به‌ دست مهندس حمید مجتهدی، از نوادگان محمد کاظم خراسانی، ساخته شده و از تفرجگاه ‌های نیشابور است. دهکده چوبین، نخستین دهکده اکولوژیکی ایران، بخش های مختلف دارد و شامل مسجد، رستوران، خانه، موزه و کتابخانه چوبی می شود. این سازه ها، تنها با هدف جذب گردشگر ایجاد نشده اند بلکه روح زندگی در آنها جریان دارد و مردم هر روز از آنها استفاده می کنند.

مقبره سعید ابن سلام:

منابع: 

بحرالعلومی،حسین. (۱۳۵۵). کارنامه‌ی انجمن آثار ملی . تهران: انتشارات انجمن آثار ملی
مولوی،عبدالحمید. (۱۳۵۵). آثار باستانی خراسان (جلد اول) . تهران: انتشارات انجمن آثار ملی

aoapedia