سفر به باغ قدمگاه یک باغ اصیل ایرانی و یادگار سفر امام رضا به خراسان

چرا باید باغ قدمگاه نیشابور را دید؟

باغ قدمگاه نیشابور تنها یک باغ بزرگ و سرسبز در منطقه ای کوهستانی و خوش آب و هوا نیست؛ بلکه یکی از بهترین نمونه باغ‌هایی است که در جهان آن را با عنوان باغ ایرانی می‌شناسند. باغی که معماران ایرانی از هخامنشیان تا صفویان و قاجاریه باب طبع و سلیقه ی ایرانی آن را ساخته و نسل به نسل و باغ به باغ آن را پیرایش دادند و بهترش کردند. اگر چه باغ هایی که امروزه شهرت زیادی دارند و جزو جاذبه های مهم گردشگری کشورمان به حساب می‌آیند مثل باغ شازده ماهان کرمان، باغ ایل گلی تبریز یا باغ فین کاشان مربوط به دوران اسلامی هستند اما باید بدانیم که ریشه های هنر باغسازی در ایران به خیلی قبل تر از ورود اسلام به ایران باز می‌گردد. و اگر فن و هندسه و هنر باغسازی کهن ایرانی را بررسی کنیم به خوبی متوجه می‌شویم که باغ قدمگاه نیشابور در ادامه ی همان سلسله باغ هایی است که از شواهدش از دوره هخامنشیان به دست آمده و تا امروز نیز امتداد داشته و در جهان شهره است؛ باغ ایرانی.

قدمگاه یک باغ ایرانی صفوی

استاد کریم پیرنیا یکی از اساتید بزرگ معماری ایرانی باغ قدمگاه را در شمار باغ های صفوی که در زمان شاه عباس ساخته شده اند معرفی می کند. و این باغ را این طور معرفی می کند: یکی از باغ های بسیار بزرگ قدمگاه نیشابور است. این باغ ساختمانی هم دارد که مثل یک کوشک چهار نما دارد. و به چهار سو باز می شود. پشت ساختمان یک استخر قرار دارد که تنها کارایی نمایش آب را ندارد. این استخر در واقع نقش منبع تامین آب داشته که آب را در آنجا جمع و سپس از آن به دیگر قسمت های باغ می‌رساندند.

تاریخچه ی قدمگاه

وجود این آبادی به پپش از اسلام می‌رسد، در آن زمان نام قدمگاهِ امروزی اسپریس بوده است. قدمگاه در گذشته چهار رشته قنات داشته است که نام یکی از آن ها اسپریس بوده و تا قرن 11 هجری که باغ قدمگاه ساخته می شود نیز به همین نام شناخته می شده است. در یک مقاله علمی که در مجله ی هنرهای زیبا به چاپ رسیده است نوشته شده: در سفری که شیخ بهایی با شاه عباس صفوی در سال 1020 ه.ق از اصفهان به مشهد آنده، شاه عباس دستور ساخت قدمگاه را در این محل داد. به نظر می رسد کار طراحی و نقشه ی این باغ بر دوش شیخ بهایی معمار و دانشمند بزرگ عهد صفوی بوده است.

شیخ صدوق گزارش داده است که : «امام رضا در مسیر  خود بعد از نیشابور در بیرون دروازه در زیر زمین حوضی ساخت که چند پله پایین می رفت و آب چشمه به آنجا می ریخت. امام داخل حوض رفت و بیرون آمد و سپس بر روی آن محل نماز خواند و از آن چشمه برای تبرک نوشیده و در آن حوض غسل کردند. در زمانی که شیخ صدوق گزارش داده چشمه را عین کهلان می نامیدند. امروزه به چشمه قدمگاه یا چشمه حضرت معروف شده است.»

بقعه ی قدمگاه در تاریخ 15/09/1314 به شماره 236 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

باغ قدمگاه کجاست؟

این باغ در شهرستان زبرخان و شهر قدمگاه که یکی از شهرستان های نیشابور است در استان خراسان رضوی در شمال شرق کشور عزیز ایران واقع شده است.

رموز معماری باغ قدمگاه نیشابور

باغ قدمگاه یک باغ عرفانی

این باغ متآثر از اندیشه های عرفانی طراحی و ساخته شده است.  مطابق با اندیشه های عطار نیشابوری که در اشعار خود آورده عرفان را شامل هفت وادی می داند. اول: طلب، دوم: عشق، سوم: معرفت، چهارم: استغنا، پنجم: توحید، ششم: حیرت و هفتم فقر و فنا.این هفت مرحله را در بنای مقبره ی شیخ صفی الدین اردبیلی می بینیم.  نکته هم  این است که این هفت وادی مرتبط با عرفای عادی است اما مراتب عرفان اولیای خدا یک مرحله بیشتر دارد. مرحله هشتم: رجعت به سوی مردم. ما در باغ قدمگاه سلسله مراتب هشت مرحله ای را می بینیم چرا که این بنا متعلق به شخصیتی است که در باور شیعیان جزو اولیاالله و صاحب کرامات بسیار اند.

حقیقت چشمه قدمگاه چیست و سرچشمه اش کجاست؟

در کنار عمارت قدمگاه زیرزمینی وجود دارد که به وسیله ی پلکانی شمارا به فضایی در زیر گنبد می رساند. جایی که چشمه ای جاری است به صورتی که شبیه به مظهر یک قنات است.  همانطور که قبلا اشاره کردیم طبق روایت شیخ صدوق در قدمگاه امروزین یا اسپریس آن روزها چشمه ای وجود داشته، حضرت در آن محل اقدام به احداث حوض می کنند و در آن غسل می کنند. در سال های اخیر منشا این آب که قناتی در قدمگاه است لای روبی شده تا آب آن که اخیرا کم شده بود به خوبی به این محل و پادیابی که ساخته شده است برسد.

سنگ سیاه رد پای امام رضا در قدمگاه

داخل عمارت این باغ سنگ سیاهی قرار دارد که دو رد پا روی آن وجود دارد. برخی بر این باورند که این رد پای امام رضا(ع) است که برای نماز بر روی آن ایستاده و به اذن خدا بر روی این سنگ ظاهر شده است. اما آیا این روایت درست است؟

از دو بعد این روایت را بررسی می کنیم. یک از نظر ظاهری و دوم از بعد روایت ها و مستندات تاریخی.

بررسی سنگ سیاه قدمگاه بنا به مشاهده نویسنده

اگر این سنگ را از نزدیک ببینید دو موضوع توجه شما را جلب خواهد کرد. اول رنگ این سنگ است که آن را سنگی سراسر سیاه ساخته و از این نظر سنگ خاصی است که نمونه آن کمتر در این منطقه دیده می شود. منظور این است که جزو سنگ های طبیعی و در دسترس در این منطقه نیست.

دوم سختی این سنگ است که زمانی که هنوز داخل ضریح قرار نگرفته بود با لمس آن متوجه می شدیم که یک سنگ سخت است . و نکته سوم ابعاد رد پاست که بسیار بزرگتر از رد پای انسانی عادی است. بنا به این موضوعات به نظر می رسد این سنگ بنا به یادبود  قدوم و توقف امام رضا (ع) در این مکان حجاری و کنده کاری شده باشد.

بررسی سنگ رد پای قدمگاه از دید روایات

صاحب تحفه‌الرضویه می‌نویسد:« در کنار چشمه سنگی بود، حضرت بر روی سنگ ایستاد به نماز مشغول شد، نقش قدم مبارکش بر سنگ ظاهر شد و الحال آن سنگ بریده و به دیوار نصب کردند و بقعه ای برای آن ساختند.

در مطلع الشمس آمده: «قدمگاه سنگ یکپارچه سیاه و تخت است، مساحت نیم ذرع در نیم ذرع که اثر دو قدم (رد پا) بزرگ بر روی آن کنده شد و به ارتفاع 1.5 ذرع روی دیوار نصب کرده اند».

طبق این دو روایت هم میتوان استدلال کرد که رد پا حکاکی شده است. چرا که در روایت اول گفته شده نقش قدم ظاهر شده، در حالی که سنگ امروزین جای پا یا به عبارتی رد و اثر پا است و دارای عمق و بُعد است که فراتر از نقش است. در روایت دوم هم که صراحتا از فعل «کنده‌کاری» استفاده شده است.

دیگر امکانات و جذابیت های باغ

مسجد: در شرق عمارت باغ قدمگاه مسجدی تازه ساز وجود دارد که می‌توانید برای اقامه‌ی نماز، گرفتن وضو و برای قضای حاجت هم می توانید به سرویس های بهداشتی آنجا مراجعه کنید.

چشمه ‌ی حضرت یا چشمه ی قدمگاه: در ضلع غربی عمارت باغ از طریق چند پله می توانید به پادیا یا مظهر چشمه حضرت رضا (ع) برسید و از این آب که به عقیده ی شیعیان متبرک است استفاده کنید.

ایوان هایی برای استراحت: در صحن اول باغ ایوان هایی وجود دارد که می توانید دمی را آنجا استراحت کنید.

دسترسی به باغ و بقعه قدمگاه

دسترسی به این باغ بسیار ساده و سریع است چرا که قدمگاه در مجاورت جاده اصلی تهران مشهد و 24 کیلومتر بعد از شهرستان نیشابور قرار داد. اگر از این اتوبان به سمت قدمگاه خارج شوید مستقیم که برانید بعد از دو یا سه دقیقه به باغ قدمگاه رضوی می رسید.

ساعات و هزینه بازدید

بازدید از باغ قدمگاه رایگان است و  در تمام ساعات شبانه روز هم بازدید از این بنا مقدور است.

جاذبه های اطراف

کوچه باغ های قدمگاه: قدم زدن در میان باغات سبز قدمگاه در دامنه تپه ماهورهای نرم این منطقه هدیه ای است که طبیعت نیشابور بزرگ به شما و مسافران این دیار هدیه می‌دهد.

کاروانسرای قدمگاه: در نزدیکی باغ قدمگاه یکی از 999 کاروانسرایی که شاه عباس صفوی احداث کرده قرار دارد. البته امروزه تعداد محدودی از آن ها باقی مانده و یکی از آن ها را می توانید در قدمگاه ببینید.

درود: شهر درود یکی از مقاصد گردشگری تفریحی استان خراسان است. روستایی سرسبز که رودخانه و آبشاری زیبا در میان کوه های این منطقه دارد. امکانات رفاهی و اقامتی در شهر خرو فراهم است ازجمله خانه معلم شهر درود وهمچنین رستوران ها و کافه ها و اقامتگاه های بومگردی. از قدمگاه تا درود تنها 5 دقیقه با ماشین فاصله است.

خرو: خرو یکی دیگر از روستاهای دیدنی و سرسبز شهرستان زبرخان است که در نزدیکی شهر نیشابور قرار دارد.

نیشابور: نیشابور شهری اسرارآمیز است که می تواند سلیقه های مختلف را به سمت خود بکشاند. و برای تمام آن ها خاطره ای خوش بسازد. اگر به گردشگری تاریخی، طبیعتگردی، کوهنوردی، کویر، آبشار و گردشگری فرهنگی و ادبی علاقمندید حتما برنامه سفر به نیشابور را بچینید.

مسجد چوبین: دهکده ای است در نزدیکی نیشابور و قدمگاه که تماما از چوب ساخته شده است. البته این به معنای سازه هایی ضعیف نیست! سازنده این بنا یا بهتر بگوییم خالق این اثر معماری خود مهندس سازه ای بوده که از دانشگاه برکلی کالیفرنیا فارغ التحصیل شده و این سازه را مطابق با اصول روز دنیا ساخته به گونه ای که تا هشت ریشتر زلزله را دوام می‌آورد.

رویداد ها و اتفاق های مهم قدمگاه

مراسم تاسوعا  و عاشورا  (نخل گردانی و شبیه خوانی  و خیمه سوزی)

سالروز ورود امام رضا به قدمگاه

خرید سوغات و یادگاری

بهترین سوغاتی که از قدمگاه می توانید تهیه کنید خشکبار و زعفران است.