گردآوری و تدوین از: محمد صفائی. اساس آنچه در این مقاله می‌خوانید مقدمه های هفتگانۀ مفصلی است که استاد دانشمند دکتر شفیعی کدکنی بر منظومه ها و غزل ها ( زبور پارسی ) و مختارنامه و تذکرةالاولیاء عطار نوشته است. این مقدمه ها حاوی جامع ترین و دقیق ترین اطلاعات دربارۀ زندگی و آثار عطار است. آن چه که در این نوشته آمده است، چیزی جز تلخیص و تالیف و حذف و برخی جابه جایی ها و همچنین در مواردی تصرفات اندک در سیاق جملات نبوده است. ( محمد صفائی
آن قدر اسرار توحید و حقایق اذواق و مواجید که در مثنویات و غزلیات وی [عطار] اندراج یافته، در سخنان هیچ یک از این طایفه یافت نمی شود. (مولانا عبدالرحمان جامی)
عطار نیشابوری، نمایندۀ برجستۀ عرفان ایرانی و خراسان* ( زندگینامه، آثار و هویت تاریخی عطار ) در میان بزرگان شعر عرفانی فارسی، زندگی هیچ شاعری به اندازه زندگی عطار در ابرِ ابهام نهفته نمانده است. اطلاعات ما در باب مولانا صد برابر چیزی است که در باب عطار می دانیم. حتی آگاهی ما درباره سنائی که یک قرن قبل از عطار می زیسته، بسی بیشتر از آن چیزی است که در باب عطار می دانیم. ( عطار، 1385: 11 ) وقتی افسانه ها را ـ که حاصل تخیل مردمانِ قرنها بعد از وفاتِ اوست – به یک سوی نهیم جز نام خودش و نام پدرش و نامِ زادگاهش و طبعاً محل دفن او و چند کتاب منظوم و یک کتاب به نثر، چیز دیگری باقی نمی ماند. ( عطار، 1398: 27 ) این یادداشت مختصر مروری خواهد بود، بر بخش هایی از زندگینامه عطار که دارای اسنادی قابل اعتمادتر است و قراین تاریخی تا حدودی آن ها را تأیید می کنند. (عطار، 1385: 11).
زندگینامه و هویت تاریخی عطار
فريدالدين ابوحامد محمدبن ابراهیم معروف به عطار نیشابوری، که در شعرهای خود تخلص «عطار» و «فرید» را آورده است، در نیمه دوم قرن ششم و ربع اول قرن هفتم می زیسته و در نیشابوری بودن او تردیدی نیست. معاصر او محمد عوفی نیز در لباب الالباب از او به عنوان « الأجل فریدالدین افتخار الأفاضل ابوحامد ابوبكر العطار النيشابوری…. سالک جاده حقیقت و ساکن سجادة طریقت…» یاد کرده است. ( عطار، 1385: 11 و شفیعی کدکنی، 1378: 34 )
مورخین قدیم و تذکره نویسان کهن، عطار را اهل «کدکن» نوشته اند و این کدکن هفتمین ولایت از ولایات نیشابور بوده است. در همین ده کدکن که در مرکز جلگه رخ قرار دارد، زیارتگاهی است به نام «پیر زَرْوَند» که مزار پدر عطار است و تذکره نویسان قدیم نیز نام پدر عطار را ابراهیم نوشته اند و از و به نام محمدبن ابراهیم بن اسحاق یاد کرده اند. ( همان: 34 تا 36 ).
عطار به احتمال قوی همسر و فرزندانی داشته اما اسناد مستقیم زندگی او در ایــن بــاره، اطلاع روشنی به دست نمی‌دهد. در آثار او و در اسنادی که دربارۀ او موجود است از تحصیلات و سفرها و جزئیات زندگی او اطلاع روشنی وجود ندارد.
از اساتید و مشایخ او نیز هیچ گونه اطلاعی در دست نیست و خود ارتباط معنوی خویش را با هیچ یک از مشایخ عصر روشن نکرده است. بعضی او را «اویسی» خوانده اند، از قبیل جامی در نفحات، و منظورشان این بوده است که وی دستِ ارادت به شیخ معینی نداده بوده است. همچنان که مشایخ عطار ناشناخته مانده اند مریدان و شاگردان او نیز ناشناخته اند؛ یعنی ما در تاریخ تصوّف و در اسناد مسلّم رجال تصوّف، کس یا کسانی را نمی شناسیم که در رابطه با عطار و از جمله مریدان یا شاگردان او بوده باشند.
عطار در میان سه شاعر برجسته تصوّف ایرانی، یعنی جلال الدین مولوی و سنائی و عطار، کسی است که با هیچ درباری به هیچ وجه رابطه نداشته است وَ هیچ گاه حاضر نشده است، شعرش را به مدیح کسی بیالاید.
نام عطار اشارتی به شغل او دارد. این که در اسرارنامه اشارتی به داستانی می کند که در شهر ما بخیلی بود که بیمار شد و مرد آزاده ای از من خواست تا برای او شربتی درست کنم، رابطه نام او را با شغل عطار که همان طبابت نیز بوده است، تا حدی روشن می کند ولی افسانه های اغراق آمیز «به داروخانه پانصد شخص بودند/ که در هر روز نبضم می نمودند»، قابل قبول نیست.
مرگ عطار
سرانجام عطار، مثل بسیاری از جوانب زندگیش روشن نیست. این که وی به مرگ طبیعی نمرده و بر دست کفار تاتار شهید شده است، جزء اطلاعات مسلم تاریخ ادبیات فارسی است. قدیم ترین سند در باب شهادت او عبارت ابن الفوطی است که گوید: «و اسْتُشِهِدَ عَلَى يَدِالتَنَارِ بنيسابور» ولی این که وی در چه سالی شهید شده است، جای تردید است. مرحوم فروزانفر حدس می زند که باید شهادت او در همان واقعه معروف حمله تاتار، یعنی ماه صفر 618 هـ . ق باشد. سال های دیگری هم نقل شده که همگی جای تردیدند آنچه تقریباً پذیرفتنی است، این است که وی شهید شده است و شهادت او در نیشابور بوده است. در باب سال ولادت او نیز سند قاطعی در دست نداریم بعضی حدود سال 540 را به حقیقت نزدیک تر یافته اند. عطار در منطقه شادیاخ نیشابور دفن شده است و امروز مزار او یکی از بناهای تاریخی است که مسافران نیشابور به زیارت آن می‌روند. این ساختمان در عصر علیشیر نوائی ساخته شده و بعداً هم تغییرات و تعمیراتی در آن انجام شده است.
آرامگاه امروزین عطار
اگر قصد سفر به شهر نیشابور را دارید حتما برای بازدید از آرامگاه عطار نیشابور برنامه ریزی کنید. آرامگاه عطار و استاد کمال الملک واقع در باغ عطار در استان خراسان رضوی، شهرستان نیشابور و در جنوب شرقی این شهر قرار دارد. به طور دقیق تر این آرامگاه در 1.5 کیلومتری غرب باغ خیام قرار دارد. تمام آن چیزی که برای بازدید از باغ عطار نیاز دارید بدانید را اینجا برایتان نوشته ایم.
دربارۀ مذهب عطار نیشابوری
عطار، بی گمان پیرو مذهب سنّت و جماعت بوده ولی به خاندان رسول ارادت خاص داشته است. آنچه در باب تشیع او نوشته اند، همه برگرفته شده از آثاری است که هیچ نسبتی با او ندارند. ولی در همین متن مختارنامه رباعی یی هست که به عصمت ائمه اثنی عشر اشارت دارد و خطاب به حسین بن علی است. پس بنا بر این رباعی که در تمام نسخه های مورد استفاده ما وجود دارد، او باید معتقد به عصمت این امامان باشد و این گویا با موازین عقاید اهل سنت قابل تطبیق نیست و در تمام آثار او پس از مدح حضرت رسول مدح صحابه و امام حسن و امام حسین نیز دیده می شود. عطار از کودکی شیفته عالم تصوّف بوده و خود در مقدمه تذکرةالاولیا می گوید: «بی سببی از کودکی باد دوستی این طایفه (صوفیه) در دلم موج می زد و همه وقت مفرح دل من سخن ایشان بود». بنابراین افسانه هایی که در باب تغییر حال ناگهانی او نقل کرده اند، بی بنیاد است و ای بسا که این شیفتگی نسبت به صوفیه حاصل محیط خانوادگی او باشد؛ چرا که به احتمال قوی پدرش نیز در سلک این قوم راه داشته است و معلوم نیست که در هنگام سرودن شعرها و منظومه ها آیا باز هم به کار پزشکی و عطاری خویش می پرداخته است، یا نه. ( عطار، 1389: 22 تا 32 )
آثار و کتاب های عطار نیشابوری
عطار علاوه بر دیوان و مجموعه رباعیات ( مختارنامه ) چهار منظومه دارد که از آن ها با عنوان اسرارنامه و مقامات طيور ( منطق الطير) و خسرو نامه ( الاهی نامه) و مصیبت نامه یاد می کند. در کنار این چهار منظومه و دیوان و مختارنامه باید از کتاب شگرف تذكرة الاولياء او که به نثر نوشته شده است نيز ياد کنیم. جز این آثار، هیچ اثر دیگری از عطار نیست و تمام منظومه های ناتندرستی که بعضی از آن ها متأسفانه بارها و بارها به نام او نشر یافته، هیچ کدام از آثار او نیست. ( عطار، 1385: 13 تا 17 )
ترتیب تاریخی آثار عطار
عطار دو بار در مقدمه مختارنامه از آثار خود با اختلاف جزئی و قابل اغماض به ترتیب یاد کرده و بر آن اساس می توان حدس زد که ترتیب تاریخی نظم و تدوین آثار او این گونه باشد: خسرونامه ( الاهی نامه )، اسرارنامه، طیورنامه ( منطق الطیر )، مصیبت نامه، دیوان و مختارنامه. عبارات «ظاهر گشت» و «منتشر شد» هم در مقدمه مختارنامه، تأیید این نظم تاریخی می تواند باشد. ( 1389: ، 22 تا 32 )
1-الاهی نامه ( خسرونامه )
الاهی نامه (خسرونامه)، داستانی است رمزی از تصویر جهان مطلوب و آرزوهای بزرگ شش شاهزاده که هر کدام با پدر خویش سخن می گوید و مطلوب آرزوخواه خویش را بیان می دارد. یکی خواستار دختر شاه پریان است و دیگری دوستدار آموختن «جادوگری» است و سومین برادر در جستجوی جام جم است و چهارمین در پی به دست آوردن «آب زندگی» و جاودانگی یافتن. شاهزادۀ پنجم خواهان انگشتری حضرت سلیمان است و ششمین برادر، در آرزوی دست یافتن به «کیمیا». سراسر این منظومه، که مشتمل بر حدود شش هزار و پانصد بیت است بیان داستان این شاهزادگان است و نقدی است که پدر بر هر یک ازین آرزوها دارد.( 1398: 28 و 29 ) در این منظومه شش پسر پادشاه که هر کدام آرزویی بزرگ و محال در سر می پرورانند، هر کدام یکی از وجوه روانشناسی انسان را با سخنان و خواست های خود – آینگی می کنند. ( 1387: 29 ).
2ـ اسرارنامه
اسرارنامه منظومه ای است دارای حدود سه هزاروسیصد بیت. عطار در این منظومه کوشیده است، طرحی فراگیر از جهان بینی عرفانی خویش ارائه کند؛ از الهیات به معنی اخص تا مسائل معرفت شناسی و عقل و عشق تا حقیقت بهشت و دوزخ و حقیقت مرگ و زندگی. ( تذکرةالاولیاء، 28 ) در این اثر [ بر خلاف سه منظومۀ دیگر عطار، الاهی نامه، منطق الطیر و مصیبت نامه] پیرنگ کلانی وجود ندارد و بر طبق ابواب و فصول خاص تدوین شده و هر فصل و مقاله، حکایاتی را در خلال خود به همراه می آورد. ( 1386: 62 ).
3ـ منطق الطير ( طیورنامه/ مقامات طیور)
منطق الطیر که گزارشی است در حدود چهار هزار و هفتصد بیت از سفر رمزی و روحانی پرندگان به سوی سیمرغ، یکی از مشهورترین آثار عرفانی جهان اسلام است و در میان منظومه های ادب عرفانی فارسی در کنار مثنوی معنوی حضرت مولانا جلال الدین بلخی قرار می گیرد و کمتر اثری از آثار منظوم ادب فارسی چنین ساختار کاملی دارد. ( 1385: 27 ) این اثر به بیشتر زبان های شرقی و غربی ترجمه شده و در بعضی از زبان ها چندین ترجمه از آن فراهم آمده است ( 1398: 28 )
4ـ مصیبت نامه
مصیبت نامه که در حدود هفت هزاروپانصد بیت است، گزارش رمزی عطار است، از سفر «سالک فکرت» و رفتنِ او به نزد همۀ اجزای کائنات، از جماد و نبات و حیوان تا عناصر اربعه تا بهشت و دوزخ و فرشتگان و عرش و کرسی تا انبیای اولوالعزم و پرسیدن از یک یک اینان دربارۀ مشکل خویش و سرانجام نومید بازگشتن و دریافتن این که همهٔ هستی از پاسخ دادن به پرسش او عاجزند و در پایان کار دریافتن این که آنچه او در سراسر کاینات به جستجوی آن بوده، جز در درون خودش، در هیچ جای دیگر پیدا نخواهد شد. ( 1398: 29 ) این اثر پس از منطق الطیر، برجسته ترین اثر عطار است. اگر استحکام پیرنگ سفرِ مرغان در منطق الطیر نبود، به آسانی می توانستم بگویم که شاهکار فکری و ژرف ترین اثر عرفانی عطار همین مصیبت نامه است. در این منظومه عطار به جهان هایی از تجربه عرفانی دست یافته است که در دیگر آثار او یا نیست، یا اگر باشد، به این گسترش و ژرفایی خود را نشان نمی دهد. ( 1386: 29 ).
5ـ دیوان قصاید و غزلیات
عطّار یکی از سعادتمندترین مردان عرصه ادب و هنر ایرانی است که با عمری از نوع عمرِ همگان توانسته است، در کنار منظومه های بلندی از نوع منطق الطير و الاهی نامه و مصیبت نامه و اسرارنامه، دیوان قصاید و غزلیاتی در حدود هشت هزار بیت از خود به یادگار بگذارد. این قصیده ها و غزل ها اوجِ تاريخ تكامل شعر عرفاني فارسی تا عصر عطّار است. قبل از او سنایی را داریم و بعد از او هم جلال الدین مولوی را و عطار یکی از سه ضلع مثلث شعر عرفانی فارسی است. ( 1398: 29 و شفیعی کدکنی، 1378: 57 و 58 ).
6ـ مختارنامه
مختارنامه، مجموعه رباعیات عطار است که خود، آن ها را در این کتاب و به همین نام جمع کرده و در پنجاه باب مرتب ساخته ( 1389: 11 ) و بر آن مقدمه ای به نثر، نیز نگاشته است. ( 1398: 29 ) شاید، در زبان فارسی، هیچ شاعری به اندازۀ عطار رباعی خوب و مُسَلَّمُ الصُّدُور نداشته باشد. قید مُسَلَّمُ الصُّدُور را از آن جهت به کار بردم که خیامیات را، که به نام حکیم عمر خیام نیشابوری شهرت یافته استثنا کنم بخصوص که سهم عمده ای از همین خیامیات هم سروده های مسلم عطار است و چنان که پس از این خواهیم دید یکی از مهم ترین دریچه های خیام شناسی یا شناخت ادبیاتِ خیامی در زبان فارسی، همین مجموعه رباعیات عطار است که تا کنون توجه شایانی به آن نشده است. ( 1389: 11 ).
7ـ تذکرةالاولیاء
در کنار این چهار منظومه و دیوان و مختارنامه باید از کتاب شگرف تذكرةالاولياء او نيز ياد کنیم. عطار با تدوين تذكرةالأولياء، در قلمرو زندگینامه های عارفان، شاهکاری به وجود آورده است که در تمدن اسلامی همتایی ندارد؛ نه در فارسی مانندی برای آن می توان یافت و نه در عربی. نثری دل آویز که هر برگ آن دیوان درخشانی از زیباترین شعرهای منثور جهان است. ( 1385: 16 و 1398: 31 ).
توضیح پی‌نوشت: اساس کار در این نوشته، که به زندگی شاعر هفت وادی اختصاص دارد، مقدمه های هفتگانۀ مفصلی است که استاد دانشمند دکتر شفیعی کدکنی بر منظومه ها و غزل ها ( زبور پارسی ) و مختارنامه و تذکرةالاولیاء عطار نوشته است. این مقدمه ها حاوی جامع ترین و دقیق ترین اطلاعات دربارۀ زندگی و آثار عطار است. آن چه که در این نوشته آمده است، چیزی جز گردآوری و تلخیص و تدوین و برخی جابه جایی ها و همچنین در مواردی، تصرفات اندک در سیاق جملات نبوده است.
منابع و مآخذ:
اسرارنامه، محمد بن ابراهیم عطار نیشابوری، مقدمه، تصحیح و تعلیقات از دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، 1386.
2. الاهی نامه، محمد بن ابراهیم عطار نیشابوری، مقدمه، تصحیح و تعلیقات از استاد محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، 1387.
3. تذکرةالاولیاء، محمد بن ابراهیم عطار نیشابوری، ج اول، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، چاپ دوم، 1398.
4. زبور پارسی ( نگاهی به زندگی و غزل های عطار )، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، 1378.
5. مختارنامه، محمد بن ابراهیم عطار نیشابوری، مقدمه، تصحیح و تعلیقات از دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، چاپ پنجم، 1389.
6. مصیبت نامه، محمد بن ابراهیم عطار نیشابوری، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات: دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، 1386.
7. منطق الطیر، محمد بن ابراهیم عطار نیشابوری، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، چاپ دوم، 1385.
5 دیدگاه دربارهٔ «زندگینامه و آثار عطار بر اساس نوشته های دکتر شفیعی کدکنی»
درود بر شما واقعا پیدا کردن مطلب معتبر در فضای اینترنت کار سختی بود. دستمریزاد
هفت شهر عشق را عطار گشت
درود بر نیشابور و تاریخ و فرهنگ این شهر بزرگ
درود بر شما علیرضای عزیز
مطلب دقیق و مفیدی بود. سپاس فراوان 🙏🏼🙏🏼
سلام حسین عزیز. ممنون از اینکه وقت گذاشتی و خوندی و نظرت رو نوشتی. 🙏🪴