هنر فیروزه‌کوبی، از جمله شاخه های صنایع دستی است و کمتر از یک قرن است که رواج پیدا کرده است. خواستگاه این هنر خراسان بوده و سپس به اصفهان نیز منتقل شده است. با وجود اینکه این هنر از لحاظ تاریخی سابقه‌ای طولانی ندارد، اما جایگاه ویژه‌ای در صنایع دستی ایران یافته است. زیبایی و گیرایی هنر فیروزه کوبی به عنوان یک فرآورده صنایع دستی و همچنین به دلیل داشتن علاقمندان فراوان، باعث گردیده است که این محصول در زمره تولیداتی به شمار آید که تهیه آن نیازمند رعایت اصول و قواعد علمی و هنری در یک چارچوب منظم باشد.
در این مقاله، سعی بر آن شده تا ضمن معرفی این هنر و توضیح مراحل کار، خواننده ی مقاله با اصول کلی ارزیابی یک اثر فیروه کوبی آشنا شود و بتواند یک اثر اصیل فیروزه کوبی با ساخت متناسب را از میان آثار فیروزه کوبی شناسایی کند و آثار با کیفیت مناسب را از میان دیگر آثار تشخیص دهد.
معرفی هنر فیروزه كوبی
فیروزه کوبی یکی از هنرهای زیبا و اصیل ایرانی است که در آن قطعات کوچک سنگ فیروزه به صورت موزاییکی روی سطح ظروف، زیورآلات و اشیای تزئینی از جنس مس، برنج، نقره یا برنز چیده و سپس با نوعی لاک تیره رنگ پر میشوند و به این ترتیب جلوه ای خاص به آن بخشیده می شود. این هنر سابقه‌ای دیرینه دارد و قدمت آن به دوره سلجوقیان می‌رسد.
فیروزه کوبی به دو تکنیک شیوه ی سنتی و شیوه جدید انجام می شود.
روش اول
شیوه ی سنتی که در این مرحله برای چسباندن سنگها از چسب کاملا سنتی شامل لاک و کالیفن استفاده می شود که بر اثر حرارت به صورت چسب مایع در آمده و سنگها را بر روی زیر ساخت می چسباند.
روش دوم
روش جدیدی است که با پیدا شدن چسب شیمیایی(چسب سنگ) کار را برای هنرمند فیروزه کوب بسیار سهل و آسان نموده است.
تاریخچه ی هنر فیروزه کوبی
همانطور که اشاره شد، فیروزه کوبی از جمله معدود شاخه های صنایع دستی است که از لحاظ تاریخی سابقه ی طولانی و بلند مدتی ندارد. این هنر زیبا کمتر از یک قرن است که رواج پیدا کرده است. ولی عدم سابقة طولانی از ارزش و اعتبار آن نکاسته است و این هنر زیبا توانسته جایگاه خود را در میان دیگر رشته های صنایع دستی به دست آورد. به طور کلی، هنر فیروزه کوبی از خراسان شکل گرفته و سپس به اصفهان نیز رسیده است؛ اگرچه بی نظیرترین معدن فیروزه جهان نیز در خراسان و در شهر نیشابور واقع است اما امروزه هنرمندان فیروزه کوبی، بیشتر در اصفهان به فعالیت در این زمینه میپردازند.
مراحل هنر فیروزه کوبی
به طور کلی، ساخت و پرداخت فرآورده فیروزه کوبی شامل 2 مرحله کلی می شود:
- دواتگری یا ساخت
- فیروزه کوبی
از کارهای جنبی صنعت فیروزه کوبی تهیه‌ی زیرساخت برای آن است که در کارگاه دواتگری به طور جداگانه صورت می گیرد. در این مرحله، شیء مورد نظر از جنس مس، برنج، نقره یا برنز توسط زرگر ساخته یا آماده میشود. پس از تهیه این زیر ساخت، طراحی مورد نظر نیز بر روی شیء رسم میشود.
فیروزه کوبی نیز خود شامل هفت مرحله است که عبارتند از:
1- دانه بندی سنگ فیروزه
2- مرحله حرارت و لاک
3- مرحله سنگ ریزی روی شئ
4- مرحله تکمیل
5- مرحله آب ساب
6- مرحله مرمت و تکمیل
7- مرحله پرداخت
3-1- دانه‌بندی سنگ فیروزه
قبل از هرچیز، صنعت‌گر فیروزه‌کوب، خرده‌سنگ‌های فیروزه‌ی غیرقابل استفاده را از کارگاه‌های فیروزه‌تراشی یا معادن فیروزه‌ی نیشابور، دامغان و … خریداری میکند. سپس، فیروزه‌ها را دانه‌بندی کرده و آنها را بر اساس اندازه و رنگ، جدا و تمیز میکند. الک کردن با الکهای ریز تا درشت صورت می گیرد که به آن دانه بندی میگویند. با توجه به اندازه شیء مورد نظر که قرار است فیروزه روی آن سوار شود، اندازه دانه های فیروزه انتخاب میشوند. هر چه شیء بزرگتر باشد از دانه های درشتتر برای هنر فیروزه کوبی استفاده خواهد شد.
3-2- مرحله‌ی لاک دادن و حرارت
لاک دادن یکی از مهمترین مراحل کار فیروزه‌کوبی است. در این مرحله ابتدا زیرساخت را تا دمای حدود 50 درجه سلیسیوس گرم می کنند و سپس لاک پودر شده را در لایه های مختلف و مرحله به مرحله بر روی آن می ریزند و در بین هر مرحله لاک ریختن، لاک را حرارت می دهند
3-3- چینش سنگ فیروزه روی شئ
در این مرحله با استفاده از پنس سنگهای فیروزه را بر اساس اندازه‌ی ظرف انتخاب کرده و آنها را بر روی شئ قرار می‌دهند. سنگها را در دولبه‌های قسمتهای مختلف قرار می‌دهند و با فشار، آنها را داخل لاک فرو می‌برند. ترتیب قرار دادن فیروزه ها کنار هم نیز بسیار حائز اهمیت است چراکه هرچه فیروزه ها به هم نزدیک تر باشند در نهایت کار زیباتری تولید می شود.
3-4- مرحله‌ی تکمیل
پس از پر کردن تمام قسمتهای شئ با فیروزه، قسمتهای فیروزه‌کوبی را بررسی کرده و در صورت نیاز، قسمتهای خالی را با پودر لاک پر می‌کنند و سپس سطح کار را سمباده زده و صیقل می‌دهند. در ساب دادن باید توجه کرد تمامی سطح فیروزه کوبی شده، به طور یکنواخت و بدون موج و پستی و بلندی سائیده شود. برای ساب دادن از دستگاه ساب و صفحه ساب الماسه معمولی استفاده می شود.
3-5- مرحله‌ی آب‌ساب
در این مرحله قسمتهای پوشیده شده از لاک و سنگ فیروزه را به وسیله سنگ سمباده،آب ساب می نمایند تا قسمتهای اضافی لاک و برجستگی های جزئی سنگها ،سائیده ، صیقلی و هم سطح گردد و اگر افتادگی بین آنها وجود داشت بتوان آن را دوباره تعمیر کرد. درهنگام ساب دادن خنک کردن سطح تماس به وسیله آب بسیار مهم است همچنین آب باعث جلوگیری از خرد شدن و تغییر رنگ فیروزه ها می شود.. لازم به ذکر است که در هنگام ساب دادن برای جلوگیری از خرد یا کنده شدن فیروزه ها از صفحه ساب مناسب هر نوع فیروزه استفاده می شود. در این مرحله سنگهای فیروزه، به رنگ فیروزهای و لاک به رنگ تقریباً سیاه ( قهوه ای تیره) در بین فواصل سنگها نمایان میشود.
3-6- مرحله‌ی مرمت و تکمیل
در صورت لزوم، قسمت‌هایی که لاک جدا شده است را مرمت می‌کنند و سپس سطح کار را مجدداً سمباده‌زده و صیقل می‌دهند.
3-7- مرحله‌ی پرداخت
در این مرحله، قسمتهای فلزی که تیره و کدر شده را پرداخت کرده و سپس محصول فیروزه‌کوبی را پولیش و درخشان می‌کنند. برای جلوگیری از تغییر رنگ زیرساخت به ویژه مس و حفاظت فیروزه در مقابل تاثیرات جوی و درخشان شدن سطح شئ از پلی استر استفاده می شود. پلی استر معمولاً توسط پیستوله بر روی شئ پاشیده می شود.
با انجام این مراحل می‌توان، محصولات زیبا و چشم‌نوازی را با استفاده از هنر فیروزه‌کوبی تولید کرد.
خلاصه
ما در سایت تخصصی فیروزه نیشابور، با نوشتن این مقاله سعی داشتیم فیروزه کوبی را به طور کامل مورد بررسی قرار دهیم. خوشبختانه این هنر در سال های اخیر بیشتر مورد توجه قرار گرفته و وضعیت خوبی در بازار صنایع دستی دارد. هنر فیروزه کوبی مانند بسیاری از هنرها جنبه ی تزیینی و تجملی دارد. اما از آنجا که این هنر را بر ظروفی نظیر شیرینی خوری، قندان،گلدان، گلاب پاش، آیینه و شعمدان، جعبه، سنگاب و غیره پیاده می کنند، جنبه ی کاربردی نیز پیدا میکند. اما امروزه از فیروزه کوبی به جز بر ظروف و زیورآلات، برای ساخت تابلوهای فیروزه کوب نیز استفاده می شود.
نکته‌ی حائز اهمیت در فیروزه‌کوبی، نصب صحیح فیروزه روی فلز است که قدرت و استحکام کافی داشته باشد و هنگام پرداخت، قطعات فیروزه از آن جدا نشوند. همچنین، هرچه ظروف فیروزه‌کوبی پرکارتر باشند، چینش سنگها در کنار یکدیگر منظم‌تر و فاصله بین قطعات فیروزه کمتر باشد، ارزش هنری آن بیشتر خواهد بود.
