تراش فیروزه: وسایل مورد نیاز و مراحل

تراش فیروزه نه تنها یک فناوری، بلکه هنری سنتی و مهارتی موروثی است که در خانواده‌های خاصی، اغلب با نام حکاک، نسل به نسل منتقل شده است. با ورود مدرنیسم وارداتی در زمان پهلوی اول، صنعت-هنر فیروزه‌تراشی نیز تحت تأثیر قرار گرفت و تغییرات اساسی در ساختار آن رخ داد. فناوری‌های تراش فیروزه ریشه‌ای حداقل چهار هزار ساله دارند و با فراگیر شدن کارگاه‌های محلی فیروزه تراشی در نیشابور و مشهد، نیاز به مستندسازی و پژوهش جامع درباره این سنت و هنر بیش از پیش احساس می‌شود. برای بروزرسانی شیوه‌های تراش و استفاده بهینه از فناوری‌های جدید، پژوهش‌های کاربردی و هدفمند ضروری است تا این میراث فرهنگی ارزشمند حفظ و ارتقا یابد. در ادامه با ما همراه باشید تا بیشتر درباره تراش فیروزه بدانید.

وسایل تراش فیروزه

برای تراشیدن فیروزه، ابزارها و دستگاه‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در گذشته، فیروزه‌ها روی سنگ‌های زبری که در کوه پیدا می‌شدند، تراشیده می‌شدند. اما با اختراع موتورهای الکتریکی، دستگاه‌های تراش الکتریکی جایگزین دستگاه‌های دستی شدند. اجزای تشکیل‌دهنده‌ی این دستگاه‌ها عبارتند از:

1. موتور محرک: نیروی اصلی دستگاه را تامین می‌کند.

2. شقه: به فکه‌ی موتور گفته می‌شود.

3. تیزبر: چرخ دستگاه تراش که فیروزه را می‌ساید.

4. چنبر تیزبر: وسیله‌ای فلزی با فضای خالی که با آب پر می‌شود تا گرمای چرخ را در زمان تیزبرکردن بگیرد.

5. محافظ تیزبر: وسیله‌ای طوقه مانند که بالای دستگاه قرار می‌گیرد تا از تیزبر محافظت کند.

این اجزا کمک می‌کنند تا فرایند تراشیدن فیروزه به صورت کارآمدتر و با کیفیت‌تر انجام شود.

مراحل تراش فیروزه

نگین در دوره ی تاریخی و اسلامی رایج ترین شکل استفاده از فیروزه بوده است و کانی فیروزه برای تبدیل شدن به نگین باید مراحلی را ازسر می گذرانده که  این مراحل تا امروز ثابت مانده است.

مرحله اول: باب حبه یا تیزبر کردن

 باب حبه یا تیزبر کردن، اولین مرحله از فرآیند تراش فیروزه است که شامل شکستن کانی فیروزه‌دار و جدا کردن قسمت‌های زائد آن می‌شود. این مرحله از نظر فن فیروزه‌تراشی اهمیت بسیاری دارد، زیرا انتخاب صحیح نقاط شکستن کانی برای حفظ کیفیت و حجم فیروزه بسیار حیاتی است. کارگری که باب حبه انجام می‌دهد باید به‌خوبی با طبیعت کانی فیروزه آشنا باشد و بتواند به دقت نقاط مناسب برای شکستن را تعیین کند. او باید بداند که سنگ را از کجا شکسته تا به فیروزه آسیبی وارد نشود و به‌علاوه، میزان فیروزه موجود در سنگ را ارزیابی کرده و برای یکی از شکل‌های تراش آماده کند. برای این کار، کارگر فیروزه‌تراش ابتدا کانی فیروزه‌دار را با دقت بررسی می‌کند و با تجربه و مهارت خود تصمیم می‌گیرد که بهترین نقاط برای شکستن کجا هستند. سپس با استفاده از ابزارهایی مانند «چفت» یا «اجنه» اقدام به شکستن سنگ می‌کند. این دقت و مهارت در باب حبه به حفظ کیفیت فیروزه و آماده‌سازی آن برای مراحل بعدی تراش کمک می‌کند.

مرحله دوم: حبه کردن

 پس از انجام مرحله باب حبه و حذف قسمت‌های سنگی و زائد از کانی فیروزه، نوبت به مرحله دوم، یعنی حبه کردن می‌رسد. در این مرحله، فیروزه هنوز دارای ذرات زائدی است و لبه‌ها و پهلوهایی دارد که باید گرفته شود تا به شکل حبه درآید. برای حبه کردن، فیروزه‌ی باب حبه را با سه انگشت دست چپ در میان تکه پارچه‌ای که به «لته‌ی کار» معروف است، نگه می‌دارند. سپس فیروزه را به سمت چرخ تراش می‌برند تا قسمت‌های زائد، زوایا، و کناره‌هایی که در مرحله قبل حذف نشده‌اند، با دستگاه تراشیده شوند. این فرآیند که امروزه به نام خام تراشی نیز شناخته می‌شود، باعث می‌شود پوسته و ناخالصی‌های فیروزه گرفته شده و فیروزه به شکل مناسبی برای مراحل بعدی آماده شود. حبه کردن نقش مهمی در آماده‌سازی فیروزه برای تراش نهایی دارد، زیرا این مرحله فیروزه را از ناخالصی‌ها پاک می‌کند و به آن شکل اولیه مناسب برای مراحل دقیق‌تر تراش می‌دهد.

مرحله سوم: خام تراشی

 پس از مرحله حبه کردن، فیروزه وارد مرحله سوم یعنی خام تراشی می‌شود. در این مرحله، ظرافت بیشتری به کار گرفته می‌شود تا علاوه بر تراشیدن سطح روی نگین، پشت و رو نگین نیز صاف و هموار گردد. اگرچه چرخی که در این مرحله استفاده می‌شود همان چرخ حبه است، اما در خام تراشی، سنگ به اشکال مختلفی مانند گرد، بیضی، لوزی، دلی، مربع، مستطیل، پخ‌دار و چهارپخ در می‌آید. این مرحله به حذف پستی و بلندی‌های روی سنگ کمک کرده و آن را صاف و یکنواخت می‌سازد. خام تراشی نقش مهمی در تعیین شکل نهایی فیروزه دارد و با ایجاد سطوح صاف و متقارن، فیروزه را برای مراحل نهایی آماده می‌کند. این مرحله دقت و مهارت بالایی می‌طلبد تا نگین فیروزه به شکل دلخواه و با کیفیت مناسب تراشیده شود.

مرحله چهارم: سر چوب کردن

 در این مرحله از فرآیند فیروزه‌تراشی، فیروزه آماده‌ی تراش نهایی می‌شود تا بتوان آن را در جواهرسازی استفاده کنیم. در ابتدا، فیروزه‌ی تراشیده با دقت بر روی یک چوب که به نام «لوخ» شناخته می‌شود، قرار می‌گیرد. این کار برای این است که فیروزه به دست تراشگر نزدیک شود و او بتواند مراحل نهایی تراش را با دقت و ظرافت بیشتری انجام دهد. به منظور ثابت ماندن فیروزه بر روی لوخ، از چسبی به نام «کندل» استفاده می‌شود. این کندل به صورتی قرار داده می‌شود که فیروزه به ثبات بیشتری بر روی لوخ قرار گیرد و در طول فرآیند تراش نهایی به دست تراشگر آسیبی نرسد. این مرحله بسیار دقیق و حساس است، زیرا فیروزه باید به بهترین شکل ممکن بر روی لوخ ثابت شود تا تراشگر بتواند کار خود را به صورت دقیق و بدون هیچ گونه خطا انجام دهد.

مرحله پنجم: غلتاندن

پس از مرحله سر چوب کردن، نوبت به مرحله «غلتاندن» می‌رسد. در این مرحله، فیروزه که به دقت بر روی لوخ چسبانده شده است، به وسیله‌ی چرخ مخصوص غلتاندن تراشیده می‌شود. این چرخ، که به نام چرخ برش نیز شناخته می‌شود، به طور خاص برای ایجاد خطوط منحنی دور نگین فیروزه طراحی شده است. در فرآیند غلتاندن، فیروزه‌تراش با استفاده از چرخ برش، پهلوهای زائد نگین را از بین می‌برد و آن را به شکل منحنی متناسبی در می‌آورد. این خط منحنی که به دور نگین ایجاد می‌شود و به عنوان «خط فارسی» شناخته می‌شود، نشان‌دهنده‌ی مهارت و تجربه‌ی تراشگر است. چرخ غلتاندن در مشهد از مخلوط ریک سمباده و «لاک» (نوعی چسب) ساخته می‌شود. این مخلوط در قالب‌های آهنی مدور ریخته می‌شود و پس از سرد شدن، به صورت سنگی در می‌آید. چرخ برش دارای شعاع ۶ سانتی‌متر و ضخامت ۱ تا ۱.۵ سانتی‌متر است. وزن این چرخ‌ها در دستگاه‌های دستی کمتر و در دستگاه‌های برقی بیشتر است. بر روی چرخ برش، چند دایره فرو رفته با شعاع‌های مختلف و مرکز واحد وجود دارد که “نهاد” نامیده می‌شوند. در هنگام غلتاندن، فیروزه در مواقع معین در یکی از این نهادها قرار داده می‌شود و به دقت تراشیده می‌شود. این مرحله نیازمند دقت و ظرافت بالایی است تا نتیجه‌ی نهایی به بهترین شکل ممکن باشد.

مرحله ششم: جلا دادن

در مرحله ششم از فرآیند فیروزه‌تراشی، فیروزه جلا داده می‌شود تا سطحی براق و صاف پیدا کند. این مرحله با استفاده از چرخ سمباده انجام می‌شود و در آن ذرات ریز سطح نگین را برداشته و آن را نیمه‌پرداخت می‌کنند.

چرخ سمباده که به آن چرخ جلا نیز گفته می‌شود، چرخ چوبی مدوری است که روی آن لایه‌ای از اسفنج به ضخامت 2 تا 2.5 سانتی‌متر قرار دارد. بر روی این اسفنج، کاغذ سمباده کشیده می‌شود و با میخی به پشت تخته محکم می‌شود. این چرخ به وسیله‌ی پیچی آهنی به دسته‌ای از چوب گردو وصل شده و به دستگاه فیروزه‌تراشی متصل می‌گردد.

در حین جلا دادن، فیروزه‌تراش با دقت و ظرافت، سطح نگین را بر روی چرخ سمباده می‌ساید تا تمامی ذرات زائد از بین بروند و سطح فیروزه براق و شفاف شود. نتیجه‌ی این مرحله، فیروزه‌ای است که از نظر ظاهری به شکل نهایی خود رسیده و آماده استفاده در جواهرات می‌باشد. این مرحله نیز مانند مراحل قبلی نیازمند دقت و تجربه‌ی بالای تراشگر است تا فیروزه به بهترین کیفیت ممکن برسد.

مرحله هفتم: بید زدن

مرحله هفتم و آخرین مرحله از فرآیند فیروزه‌تراشی، «بید زدن» است. در این مرحله، فیروزه‌ای که جلا داده شده و همچنان بر سر لوخ قرار دارد، به چرخ بید زده می‌شود. این مرحله به عنوان مرحله نهایی پرداخت فیروزه محسوب می‌شود و در آن، فیروزه به طور کامل پرداخت شده و رنگ و جنس آن به خوبی نمایان می‌گردد، به طوری که حتی کوچک‌ترین لک‌ها نیز قابل مشاهده خواهند بود.

چرخ بید، که به آن چرخ چرمی نیز گفته می‌شود، به دلیل پوشاندن آن با تکه‌ای از پوست گوسفند این نام را گرفته است. برای انجام این مرحله، تراشگر تکه‌ای از پوست گوسفند را بر سنگ تراش می‌کشد و فیروزه را بر روی آن می‌ساید. برای بهبود کیفیت پرداخت نهایی، گاهی از پودر اکسید قلع (سفیدآب) استفاده می‌شود که بر روی سنگ مالیده می‌شود. همچنین، برای پالایش بهتر، از صابون سنتی نیز ممکن است استفاده شود.

این مرحله نه تنها به پرداخت نهایی فیروزه کمک می‌کند، بلکه به آن جلای نهایی و درخشندگی مطلوب را می‌بخشد و فیروزه را آماده استفاده در جواهرات و تزئینات می‌سازد. دقت و تجربه‌ی تراشگر در این مرحله نیز حیاتی است تا فیروزه به بهترین حالت خود برسد.

انواع تراش فیروزه

شاید ابتدایی‌ترین شکل تراش فیروزه گرد و مهره‌ای بوده باشد. با پیشرفت تکنولوژی و هنر تراش سنگ، اشکال تراش فیروزه نیز متنوع‌تر شده است. با این حال، هیچ قانون ثابتی برای شکل تراش فیروزه در طول زمان‌های مختلف وجود نداشته و این سلیقه‌ی تراشنده و مشتری و همچنین شکل ظاهری و فیزیکی کانی فیروزه بوده است که شکل نهایی تراش را تعیین کرده است. با این حال، می‌توان اشکال تراش فیروزه را به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

تراش فیروزه: تراش مسطح

این نوع تراش پهن و صاف است و معمولاً برای فیروزه‌های نازک استفاده می‌شود. این نوع تراش به دلیل سادگی و زیبایی آن از گذشته تا به امروز رایج بوده است.

تراش فیروزه: تراش پیکانی (ساده گنبدی، دامله یا کابوشن)

این نوع تراش به صورت گنبدی یا مخروطی است و هرچه برجستگی آن بیشتر و اوج آن تندتر باشد، مرغوب‌تر و مطلوب‌تر است. این نوع تراش مخصوص فیروزه‌های خوش رنگ است، زیرا اگر فیروزه کمرنگ باشد و به صورت پیکانی تراشیده شود، نور از قسمت نازک اوج سنگ عبور کرده و سفید نمایان می‌شود که از ارزش آن می‌کاهد.

امروزه، علاوه بر این اشکال سنتی، بر اساس ذائقه‌ی خریدار و همچنین استفاده بهینه از کوچکترین قطعات فیروزه، اشکال مختلف تراش رواج پیدا کرده است. این اشکال شامل لوزی، اشک یا بادامی، مستطیل، سه گوش، دل و کوبیسم (شکل‌های بی‌نظم که به تازگی مرسوم شده‌اند) می‌شود. این تنوع در اشکال تراش باعث شده است که هر قطعه فیروزه به بهترین نحو ممکن استفاده شود و به زیبایی‌های جدیدی دست یابد.